فاضل غیبی

برای احمد امانی

« از زمانی که روشنفکران ایرانی پروتستانیسم را مرهم همۀ دردهای خود گمان کرده اند، بیش از یک سده و نیم گذشته است و در این دورۀ طولانی هر زمان که عرصه بر آنان تنگ شده، رؤیای ظهور مارتین لوتری ذهن خیال اندیش آنان را نوازش داده است، اما آنچه امروز بر پایۀ تجربۀ گذشته می‌توان گفت این است که در صد سال گذشته حتی یک عبارت معنادار دربارۀ لوتر و اصلاح دینی او نگفته‌ایم.» سیدجواد طباطبایی(1)

سید جواد طباطبایی نامدارترین اندیشمند  دربارۀ “اندیشۀ سیاسی” در ایران امروز است. او بررسی‌های گسترده‌ای ارائه داده و آثارش با استقبال بزرگی روبرو بوده است. حرف اصلی او  این است که اگر فلسفه‌ستیزی شریعت‌پناهان باعث نارسایی اندیشۀ فلسفی در ایران شد، “اندیشۀ سیاسی” بعنوان شاخه ای از فلسفه ، پس از اسلام نیز تداوم داشته است. بدین دلیل که نه تنها  عربان و ترکان، بلکه حتی مغولان نیز برای ادارۀ سرزمینی که فراچنگ آورده بودند به فلسفۀ سیاسی نیاز داشتند.

نکتۀ جالبی که طباطبائی مطرح می‌کند، این است که اندیشیدن دربارۀ علل انحطاط ایران به ورزش اندیشه کمک می کند و شناخت مبانی اندیشۀ سیاسی در ایران می تواند کمکی به اندیشه‌ورزی در دوران کنونی باشد:

“گذار از انحطاط تاریخی جز از مجرای اندیشیدن دربارۀ آن امکان‌پذیر نخواهد شد.” (2)

طباطبائی “کارش را با خواندن دقیق اندیشۀ پیشینیان آغاز می‌کند تا به یاری آنها، اندیشۀ جدید امروز را بازشناسد.”(3)

“مسئله در شرایط کنونی برای من طرح پرسش از وضعیت تاریخی خودمان است.”(4)

او نشان می‌دهد که در “سیاستنامه”ها و “خداینامه”ها  از نظام الملک تا مسکویۀ رازی و از پورسینا تا نصیرالدین طوسی برخی مبانی مهم اندیشۀ ایرانی بازتاب یافته است و بدون شناخت خردمندانۀ آنها هر کوششی برای به حرکت آوردن کشتی به گِل نشستۀ ایران محکوم به شکست است:

“روشنفکری در کشوری که خرد مبنای امور نباشد، لاجرم جز سیاست زدگی نخواهد بود. یعنی حرف مفت زدن. مردمی که از روشنایی و خرد بهره‌ای نداشته باشند، روشنفکری آنها جز بر تاریکی‌های آنان نخواهد افزود…روشنفکران ما در دوران معاصر مبلغان ایدئولوژی های سیاسی نسنجیده و آشوب های ذهنی هستند و موجد آگاهی کاذب.”(5)

انتقاد مهم طباطبائی به روشنفکران این است که تاریخ کشور خود را نمی‌دانند:

“در قلمرویی که ما سخن می‌گوییم هر بحثی تاریخی است. این یکی از ایرادهای روشنفکری ماست که تاریخ نمی‌داند.”(6)

درحالیکه تاریخ پژوهی خردمندانه نخستین گام در راه بدست آوردن خودآگاهی تاریخی و غلبه بر عقب ماندگی است:

“تاریخ مکان پدیدار شدن آگاهی ملی هر قومی و تاریخ نویسی مکان خودآگاهی است.”(7)

“ملتی که نتواند تاریخ خود را بنویسد یا بد بنویسد، لاجرم مشکلات تاریخی اساسی پیدا می کند. همانطور که ما در سده های اخیر، از دورۀ صفوی به این طرف، چنین وضعی داشته‌ایم. وضع ما در سده های اخیر مبین نوعی آگاهی کاذب یا نوعی عدم خودآگاهی یک ملت نسبت به خود است.”(8)

طباطبائی در پی گشودن گرۀ اصلی تاریخ معاصر ایران بر این انگشت می‌گذارد که ما در نبود مبانی فکری خودی ناچار از ادامۀ راه انحطاط هستیم:

“هیچ قومی نمی‌تواند بدون مشروعیت یابی آیینی و فکری، به حضور تاریخی خود ادامه دهد.” (9)

در این صورت حتی تقلید از غرب نیز غیرممکن است، زیرا با تقلید از هیچ آموزگاری نمی‌توان آموخت و آموزش جز این نیست که دانش‌آموز  از طریق آشنایی با دانسته های آموزگار دانسته های خود را گسترش دهد! طباطبائی این مشکل را بخوبی شکافته و نشان داده، که ما تنها زمانی می‌توانیم از غرب بیاموزیم که خود از مبانی فکری برخوردار باشیم، چنانکه هزار سال پیش کسانی مانند پورسینا و فارابی ‌توانستند ما را با اندیشۀ یونانی آشنا کنند:

“بحث های مارکسیستی در ایران فاقد هرگونه اعتبار است. علتش این است که سنت مارکسی نداریم .. ما مقلدان مارکس بودیم.” (10)

او از “روزنامۀ صوراسرافیل” نقل می‌کند:

“به واگن‌چی ساربان نمی‌توان گفت و تلگراف را پروانه و بَرید نمی‌توان نامید، وگرنه از فهماندن معنا و مقصود عاجز می‌شویم و همین طور که تا بحال گیج مانده‌ایم الی‌الابد خواهیم ماند.”(11)

و خاطر نشان می کند که بدون داشتن مقولات فکری نوین اقتباس از غرب نیز غیرممکن است:

نمونه‌وار “واژۀ سکولاریزاسیون معادل درستی در زبان فارسی ندارد. چرا معادل درستی برای آن نداریم؟ چون مبنا و زیربنای این واژه در کشور ما وجود نداشته است “(12).

نمونۀ دیگر “دمکراسی” است که اگر معادلی برای آن نداریم، بدین سبب که مبانی آن را نمی‌شناسیم .  از مبانی دمکراسی این است که فرد انسان بعنوان شهروند از حقوقی خدشه ناپذیر برخوردار باشد و همچنین قانونی اساسی حقوق و وظایف حکومت و شهروندان را تعیین کند و بسیاری دیگر از مبانی که بدون داشتن تصوری روشن از آن‌ها “دمکراسی” در حد یک لفظ باقی می ماند.

نه تنها در اقتباس از غرب، بلکه برای ادامۀ راه گذشتگان خویش نیز به خرد نیاز داریم، زیرا اگر  نتوانیم مبانی فکری گذشتگان خود را خردمندانه دریابیم از ادامۀ راه آنان نیز عاجز خواهیم بود و “بازگشت به گذشته” فاجعه ای بیش نخواهد بود:

“آینده جز از مجرای برهم زدن وضعیت تقلید(دوگانه از غرب و از گذشته) ممکن نخواهد شد.”(13)

مشکل دیگر این است که حتی اگر مبانی فکری گذشتگان را خردمندانه دریابیم نمی توانیم از آن‌ها استفاده کنیم، زیرا آن‌ها در گذشته های دور با عقل زمانه متناسب بودند و امروزه تنها می‌توانند بعنوان مصالحی برای ساختن بنای نوین اندیشه بکار آیند:

“فارابی، ابن‌سینا و خواجه نظام‌الملک به من این امکان را نمی دهند که با مفاهیم آنان دربارۀ مناسبات سیاسی در ایران معاصر حرف بزنم.”(14)

بنابراین مشکل تاریخی ایران این است که به سبب نارسایی خرد، نه می توانیم از دیگران تقلید کنیم و نه بر مبنای سنت تاریخی خود راه گذشتگان را ادامه بدهیم و به افق‌های تازه ای برسیم:

” رابطۀ سنت و تجدد در ایران به یک گرۀ ظاهراً کور تبدیل شده است…  ما نمی دانیم “سنت” چیست و بر مبنای نگاهی عقلانی و با ابزار “عقل” سنت مان را نشناخته ایم.”(15)

شوربختانه باید گفت، گره‌ای که طباطبائی بدان اشاره می کند، نه “ظاهراً” بلکه “باطناً” ایران را به بحران و سپس به خفت امروزی کشانده و کوشش‌های ایرانیان در سدۀ گذشته را محکوم به شکست ساخته است:

“اندیشۀ سیاسی ایران به دوران قدیم تعلق دارد و قادر نیست طبیعت و ماهیت دوران جدید را مورد تفکر قرار دهد.”(16)

جای آن دارد بپرسیم، ما ایرانیان را چه می‌شود که در گذرگاه عقب ماندگی به پیشرفت چنین درمانده ایم؟ آیاکشورهای دیگر نیز با چنین مشکلاتی روبرو بوده و هستند؟ از سوئد تا ژاپن بسیاری جوامع ظاهراً به نرمی و سادگی به دنیای نوین فراروییده‌اند، درحالیکه نه تنها همۀ کوششهای ما نقش بر آب شده است که روزنه ای نیز به آینده‌ای روشن در برابرمان نیست.

پاسخ این پرسش آنستکه کشورهای پیشرفتۀ دنیا تحولی را از سرگذرانده اند که ما در پیش و خم آن گرفتاریم و کشورهای عقب مانده (حتی گاهی با وجود پیشرفت مادی و ظاهری) هنوز به بحرانی که گریبانگیر ماست نرسیده‌اند.

از سرگذراندن این تحول مانند آن است که بنای دیرین و رو به ویرانی “سنت” در هم کوبیده  و پاره های آن بعنوان مصالح بنایی نوین بکار گرفته شود. پیش از این تحول، جامعه در بنای تنگ و فرسودۀ سنت های تاریخی به دشواری زندگی میکند و اگر در آن جاخوش کند، در زیر آوار آن به بیچارگی می‌افتد.

کوتاه سخن آنکه به نظر طباطبائی فقط انقلابی فکری می تواند ایران را نجات دهد و در راه پیشرفت بیاندازد:

“ما به انقلاب فکری نیاز داریم و نه روشنفکری.”(17)

آماج چنین انقلابی نیز چیز دیگری نمی تواند باشد جز مذهب قرون وسطایی که ما را به “بحران عقلانیت” دچار کرده است:

“رابطۀ عقل و شرع در یک دوره ای از تاریخ فکری ما به هم خورده است. من سعی کرده ام تا در آنجا نشان دهم که به چه ترتیب تا قرن چهارم، پنجم و ششم هجری عقل، معیار و ضابطۀ همۀ امور در ایران و در این گوشه از جهان اسلام، بوده است و حتی گرایش عمده آن بود که شرع را نیز عقلی بفهمند.. هرچه ما در تاریخ مان تا آغاز دوران قاجار جلوتر می آییم این نسبت بیشتر و بیشتر به نفع نظام شرعی به هم می خورد.”(18)

چنین انقلابی خواهد  توانست با عقب زدن نفوذ “نظام شرعی” برخوردی عاقلانه را با مشکلات ممکن می سازد و گام نخست در این راه  نیز انتخاب میان “سنت” و آیینی نوین است:

“رویکرد یک ملت به چیزی که من نظام سنت می نامم به نوعی می‌تواند نیروی محرک تاریخی آن ملت باشد.”(19)

بنابراین آماج انقلاب فکری سنت و آیینی است که از باروری خردمندانۀ انسان جلوگیری می‌کند. طباطبائی پیروزی چنین انقلابی را بدرستی دست یافتن به “آیین و اندیشۀ نو” می داند:

“حضور زنده و زاینده در دنیای جدید نیازمند پشتوانه‌ای از آیین و اندیشۀ نو و تأمل جدی در تجدد است و این وضع با سترونی تقلید نسبتی ندارد.” (20)

بی سبب نیست که “اصلاح دینی” در مرکز توجه طباطبائی قرار می‌گیرد و نیمی از کتاب “جدال قدیم و جدید” را صرف بررسی “اصلاح دینی مارتین لوتر” می کند:

“اصلاح دینی و انشعاب بی‌سابقه‌ای که در امّت مسیح به وجود آمد، پیکارهای خونین بسیاری را میان هواداران و مخالفان آن بدنبال آورد ..  اما با استوار شدن شالودۀ اصلاح دینی .. به تدریج نظریۀ مدارای دینی جانشین تعصب و کشتار و دوره‌ای نو در اندیشۀ دینی آغاز شد.”(21)

اشارۀ طباطبائی به رفرم مذهبی است که به تکانه‌ای شدید فرد و جامعه را از “قیمومت فکری” رهایی می بخشد و با درهم شکستن رابطۀ “مقلد” و “مجتهد” افراد جامعه به آزادی فکر دست می یابند. البته طباطبائی بیشتر به محتوای “اصلاح دینی لوتر” می پردازد، درحالیکه رمز موفقیت پروتستانیسم، نه اصلاح دین، بلکه انقلابی بود که حکومت پاپ را هدف گرفت و بادر هم شکستن سلطۀ فلج کنندۀ کلیسای کاتولیک، شمال اروپا به “انقلاب فکری” دست یافت.

در وحلۀ نخست ممکن است قابل تصور نباشد که چگونه “رفرم مذهبی” ممکن است به پیشرفت اجتماعی منجر شود. برای روشن شدن چگونگی این روند نمونه ای تاریخی را در نظر بیاوریم و آن آمریکای شمالی در  اوایل قرن18 م. می‌باشد. در آنزمان در نواحی شمال شرقی آمریکا بنام New England مذاهب مختلف پروتستانی رواج داشتند، که شعار مشترک آنها   sola scripta  بود، بدین معنی که هر مؤمنی باید اعتقادات خود را خودش از کتاب مقدس کسب کند و در این راه به کشیش نیازی نیست. همین اعتقاد  باعث شد که در این نواحی تیراژ کتاب مقدس و کتاب مزامیر Bay Psalm Book  به تیراژی بالای دو میلیون برسد!  در نتیجه مردم  این نواحی بسرعت به بالاترین سطح باسوادی در جهان دست یافتند. جای شگفتی نیست که در اواخر همان قرن 18م. در این ناحیه  “انقلاب آمریکا” رخ داد که موفق‌ترین انقلاب سیاسی و اجتماعی در تاریخ بشر بشمار می رود.

شاید تنها حُسنی که برقراری حکومت اسلامی در ایران داشت این بود که بسیاری از ایرانیان از “شعر و شعار” به اندیشه دربارۀ سرنوشت کشور و راه برون رفت از بحران روی آورده اند. سید جواد طباطبایی را باید یکی از پرکارترین اندیشمندان در این میدان دانست و انتظار داشت که با احاطه‌ای که بر تاریخ و میراث فرهنگی ایران و همچنین اندیشۀ اروپایی دارد، بتواند با طرح اندیشه‌ای کارساز گره‌ای از کار فروبستۀ ایران بگشاید. اما شگفتا که وی پس از آنکه بر همۀ اندیشمندان ایرانی تاخته است، بیکباره میدان را خالی می کند:

” از میان این بحث ها شاید 50 سال بعد به نتیجه ای برسیم و زمانی بتوانیم بگوییم بالاخره چیزهایی را روشن کرده ایم.”!(22)

درست است که جامعۀ ایران به درجۀ بالایی از پیچیدگی رسیده است، اما مسلماً از جوامع پیشرفته پیچیده تر نیست و باید دید که چرا “طباطبائی”ها نمی توانند مشکل گشا باشند؟

چون بنای اندیشۀ طباطبائی را به دقت از نظر بگذرانیم به دو نقطۀ کور در دیدگاه او برمی‌خوریم که وجه مشترک او با بسیاری دیگر اندیشمندان ایرانی است و همین دو نقطۀ کور دیدگاه آنان را چنان نارسا می سازد که توانایی‌های فکری‌شان  به هدر می رود:

یکی از این دو نقطۀ کور، حملۀ اعراب به ایران و پیامدهای آنست. طباطبائی به سبب اعتقاد اسلامی خود نمی تواند بپذیرد که این رویداد برای ایران فاجعه‌ای بیش نبود و ناچار است به توجیه آن بپردازد. اما از سوی دیگر نیز بعنوان تاریخ شناس نمی تواند (مثلاً مانند آل‌احمد) بسادگی دروغ‌ بگوید. (23)  از اینرو به دلیلی عقلانی متوسل شود و بعنوان کسیکه در راه شناساندن هگل و مارکس بسیار کوشیده، به چشم بندی “دیالکتیکی” دست می زند و امیدوار است که خواننده بی پایگی استدلال او را درنیابد:

بنا به منطق دیالکتیک سرنوشت هر پدیدۀ زنده و “قائم‌به‌الذاتی”(مانند انسان و یا جامعه) را عوامل درونی تعیین می کنند و عوامل بیرونی فقط می توانند از تأثیراتی ثانوی برخوردار باشند.  طباطبائی از این اصل درست به نادرستی استفاده می کند:

“میرزا آقاخان کرمانی یا آخوندزاده تصور می‌کردند که حملۀ اعراب عامل انحطاط ایران بوده، در حالیکه پیش از آن ایران کشوری متمدن و شکوفا بوده است. در تاریخ عامل بیرونی مهمترین عامل نیست و من کوشش کرده‌ام نشان دهم که عامل تحول تاریخی همیشه متکثر است و تعیین کننده ترین آنها عامل درونی است.”(24)

طباطبائی این “نکته” را نادیده می‌گیرد که در پیامد تسلط اعراب مسلمان بر ایران، نه تنها آیین این کشور تغییر یافت، بلکه روبنای جامعه از سیستم حکومتی و دستگاه اداری گرفته تا موازین قضائی، اخلاقی و فرهنگی دچار دگرگونی بنیادین گردیدند و پدیده‌ای بنام امپراتوری ایران از میان رفت. بنابراین به همان منطقی که طباطبایی استدلال می‌کند، تسلط اعراب بر ایران نه عاملی بیرونی و ثانوی، بلکه از پیامدهای درونی و ماهوی برخوردار شد.

وی بر همین منوال بنا به اعتقاد اسلامی نمی تواند پیامدهای مخرب تسلط اعراب مسلمان بر ایران را نشان دهد، گناه انحطاط ایران را به گردن ترکان می اندازد!:

“ترکان همۀ نامردمی‌ها و بی رسمی‌ها را با خود به ایران زمین آوردند و.. عمق سخت‌گیری و تعصب دینی آنان تنها با ژرفای فساد اخلاقی و معنوی‌شان قابل مقایسه بود.. گذار از تعقل به تصوف، همراه با چیرگی ترکان بر ایران زمین، به نظر ما دو عاملی است که راه هبوط گریزناپذیر فرهنگ ایرانی را هموار کرد.”! (25)

نقطۀ کور دیگری که نگاه طباطبائی را محدود می کند از اهمیت بزرگتری برخوردار است. اشاره شد که وی بدرستی نارسایی خردورزی را عامل عمدۀ عقب ماندگی می یابد و از “بحران عقلانیت” (26) در ایران معاصر سخن می‌گوید:

“مقدمات جنبش مشروطه خواهی در شرایطی آماده شد که هیچیک از پرسشهای بنیادین و مفاهیم اساسی در اندیشۀ فلسفی ایرانی طرح و تدوین نشده بود و چاره نبود که به واسطۀ فقدان پشتوانه‌ای از اندیشۀ عقلی و سرشار از روح زمان، مشروطه خواهی به بن‌ بست و شکست رانده شود.”(27)

چنانکه دیدیم،  او عامل بازدارندۀ رشد عقلانی را  به صراحت “قشریت و دین عجایز” می داند:

“دوران جدید دوران دریافت ویژه ای از خرد است که با قشریت و دین عجایز سازگار نیست و در این پیکار، چیرگی به ضرورت با خرد و خردمندی است.”(28)

با بررسی هایی که طباطبائی دربارۀ نقش “اصلاحات دینی” در اروپا انجام داده است و نقشی که برای “انقلاب فکری” قائل است، طبعاً می بایست به کوشش‌های ایرانیان در این جهت توجه می کرد، اما او با جدیت تمام در این باره سکوت می کند و بویژه به مهمترین آنها یعنی “جنبش بابی” حتی بعنوان پدیده‌ای تاریخی نیز  کوچکترین اشاره‌ای نمی‌کند!

نگاهی به اندیشۀ سیاسی جنبش بابی روشن می‌کند که  طباطبائی فقط به علت مذهبی این جنبش را نادیده می گیرد. پیش از آن اما باید به این نکته توجه داشت که بر خلاف تصور، اهمیت رفرم دینی نه در “اصلاح دین” ، بلکه حرکتی انقلابی است که با طرح خواسته هایی، تودۀ مؤمنان به ستوه آمده را بر علیه اربابان دین می شوراند و با عقب راندن آنان به آزاداندیشی و “انقلاب فکری” دامن می زند.

وانگهی از مشخصات جامعۀ قرون وسطایی همانا “انحصار کتابت” در دست “روحانیت” و بیسوادی مردمان عادی است. چنانکه برای روستاییان آلمانی نیز که در پیروی از لوتر بر کلیسا شوریدند، نه بحث دربارۀ الهیات، بلکه اعلام جنگ‌ او به پاپ برانگیزنده بود.

سید باب جوان 25 سالۀ شیرازی بود که با آگاهی بر رفرم ناپذیری اسلام آنرا نسخ و فسخ کرد. بدین سبب نیز آوازۀ او در زمانی کوتاه  شهر و روستای ایران‌زمین را درنوردید و خیل عظیمی از همۀ گروههای اجتماعی را به خود جلب کرد. هما ناطق در توصیف این جنبش می‌نویسد:

“توده های مسلمان بی آنکه سطری از نوشته های او را خوانده باشند، از همۀ ولایات سربرکشیدند.” (29)

برای تصور لحظۀ تاریخی پیدایش باب کافیست در نظر گیریم که ملایان در دو قرن پیش از آن قدرت و نفوذ خود را بر سه پایۀ اصلی تحکیم کرده بودند:

ـ نظارت بر اجرای احکام مذهبی ، که تمامی زندگی درونی و بیرونی مؤمنان را دربر می گرفت.

ـ  دادگاههای شرع که تمامی معاملات، امور قضایی و جنائی را در دست داشتند و نهایتاً بر جان و مال مردمان حاکم بودند.

ـ انحصار کتابت و تربیت، از مکتب خانه ها و حوزه تا پای منبر .

اضافه بر این، درآمد ملایان از طریق  صدقات، تبرعات، خمس، زکات، باجگیری و غارت گاه بیگاه محلات غیرمسلمان نشین، آنان را به ثروتی عظیم رسانده بود. با این وصف دو نیرو بر ایران حکم می راندند و حکومت دربار کاملاً در زیر نفوذ حکومت ملایان قرار داشت. چنانکه جنگ دوم با روسیه به فرمان جهاد ملایان صورت گرفت، درحالیکه همۀ “ارکان دولت و حکومت” با آن مخالف بودند.

در چنین اوضاعی مردم ایران می شنیدند که جوانی برخاسته از یکی از خاندانهای اشرافیت مذهبی (میرزای شیرازی نوه عموی سید باب بود) پایه های قدرت ملایان را هدف گرفته و رابطۀ “مجتهد” و “مقلّد” را بنیان برانداخته است:

ـ  سید باب همۀ زنجیرهای فقهی را برانداخت و همه گونه مجازات اسلامی را لغو کرد؛ توبه، طلب مغفرت و شفاعت نزد ملایان و حلال کردن مال توسط آنان را بیجا دانست.

ـ مهمترین وسیلۀ اعمال قدرت ملایان یعنی فتوا به قتل را از آنان گرفت:

“.. شماها را ای خلق منکوس (نگونسار) چه حدّ است که فتوا بر قتل نفسی دهید؟”(30)

ـ سید باب به هدف درهم شکستن انحصار کتابت، خواندن کتاب‌های مندرس اسلامی را منع کرد و با آنکه از صنعت  چاپ استقبال می‌کرد، بمنظور سوادآموزی، بر هر بابی واجب کرد، نسخه ای از کتاب بیان (فارسی) را رونویسی کند!

دو جنبۀ مهم دیگر، یکی منع به منبر رفتن و لغو نماز جمعه بود که بدین وسیله نفوذ ملایان بر مؤمنان را در هم می شکست و دیگری گرفتن حق “اعلام جهاد” بود که سید باب این حق را تنها برای پادشاه قائل شد.

بدین ترتیب اندیشۀ سیاسی بابیت هر سه پایگاه اصلی حکومت ملایان بر جامعه ایران را هدف گرفته بود و بیشک با توجه به همین سمت‌گیری بود که مشهوری نوشت:

“جنبش سراپا مذهبی بابی می توانست ایران را در مسیر همان تحولاتی قرار دهد که اروپا پشت سر گذاشته است.”(31)

در ارزیابی جنبش بابی جای بحث و بررسی بسیار است، اما جنبشی که به گزارش احسان طبری برای سرکوب آن باید کل قوای نظامی  بسیج می‌شد پراهمیت تر از آن است که به عنوان رویدادی تاریخی نادیده گرفته شود:

“دولت برای سرکوب بابیان در قلعۀ شیخ طبرسی بیش از ده هزار نفر و برای قیام زنجان قریب سی هزار نفر و برای سرکوب قیام‌های یزد و نیریز قریب ده هزار نفر سرباز و چریک مجهز به توپ و تفنگ تجهیز کرد.”(32)

فراتر از آن، درون‌مایه جنبش بابی است که در مقایسه با لوتریسم در جایگاهی والا قرار دارد. از جمله اگر لوتر با دامن زدن به سوادآموزی، بطور غیرمستقیم به خردورزی دامن زد، سیدباب مستقیماً در این راه می‌کوشید:

“وقتی که سیدالشهدا طلب (آب) می‌نمود، سزاوار بود (دادن آب) به او. والّا سالی کرور کرور در ذکر تعزیۀ او صرف نمودن تلذّذی است برای صارفین .. حال باید انسان عمل را در موقع کند تا آنکه نفع بخشد او را.” (دلایل سبعه)

دیگر آنکه با وجود سرکوب وحشتناک، این جنبش از پیامدهایی برخوردار شد که بدون در نظر گرفتن آنها هیچ رویداد مهمی را در دوران معاصر نمی‌توان بررسی کرد. جالب است که این را در برخورد سیدجواد طباطبائی به انقلاب مشروطه می‌توان بخوبی دید!

از نظر طباطبائی با پیروزی جنبش مشروطه‌خواهی “قرون وسطای تاریخ ایران سپری شد و ایران در آستانۀ دوران جدید قرار گرفت” (33) او نیروی محرکۀ این انقلاب را بدرستی “جامعۀ مدنی ایران” می داند:

“مشروطیت ایران را جامعۀ مدنی ایران پیش برد و نمایندگان مجلس اول نیز بخش هایی از همان جامعۀ مدنی را نمایندگی می‌کردند.”

(34) اما از آنجا که نمی‌خواهد و یا نمی تواند توضیح دهد این “جامعۀ مدنی” چگونه رشد کرده و از چه سرچشمۀ فکری نوشیده بود، واقعاً ادعا می‌کند، برخی ملایان رهبران فکری انقلاب مشروطه بودند! استدلال او برای این ادعا سه دهه پس از برقراری حکومت اسلامی “جالب” است:  زیرا مثلاً “نائینی به دنبال اثبات این بود که می‌توان مبانی حقوق و سیاست جدید را از درون دین هم بیرون کشید..”! (35)

واقعیت این است که انقلاب مشروطه در درجۀ نخست با تکیه بر “جامعۀ مدنی ایران” که به سبب افکار بابیان بیدار گشته بود ممکن گشت و حاملین این افکار نیز “بابیانی” مانند: میرزا آقاخان کرمانی، ملک المتکلمین، واعظ اصفهانی و یحیی دولت‌آبادی .. بودند.(36)

اسفا که طباطبائی با خودداری از دیدن دو پدیدۀ مهم در تاریخ ایران به یکباره از اوج افکار هگل و مارکس به دامان ملایان سقوط می‌کند  و با دخالت دادن اعتقاد مذهبی در کار علمی، از صداقت و شهامت علمی فاصله می گیرد و  می خواهد “50 سال” دیگر به بحثهای “روشنفکری” ادامه دهد.

او با نادیده انگاشتن دو تحول اساسی در تاریخ ایران، انتقاد به “روشنفکران ایرانی” را بخود برمی گرداند و نشان می دهد که آنان نیز اگر هنوز “تاریخ نمی دانند” و “آگاهی تاریخی” ندارند، بدین سبب که هنوز با وجود ظاهر “فکلی” بر سرشت “عمامه‌ای” خود غالب نیامده‌اند.

http://www.gheybi.com

(1) سیدجواد طباطبایی،  جدال قدیم و جدید، نشر ثالث، ص 34

(2)سیدجواد طباطبائی، زوال اندیشۀ سیاسی در ایران، مقدمه، نشر کویر، 1373

(3) المیرا حسین نژاد، شناختنامۀ سید جواد طباطبائی، ناسور نت،12/1/ 1387

(4) حرف های تازه سیدجواد طباطبائی، هفته نامه شهروند امروز، نوروز 1386، ص10

(5) سیدجواد طباطبائی، اولویت های کار علمی بر کار روشنفکری، گفتگو با روزنامۀ اعتماد ملی، 1385

(6) همانجا

(7) = < (1) ص28

(8) = < (5)

(9) = <  (2) ص285

(10) = < (5)ص15

(11) = < (1) ص29

(12) = < (4) ص18

(13) = < (2) ص289

(14) = < (4) ص10

(15) = < (4) همانجا

(16) = < (4) همانجا

(17) = < (5) ص8

(18) = < (4) ص5

(19) = < (5) همانجا

(20) = < (2) ص289

(21) = < (1) ص229

(22) = < (5) ص12

(23) :”اهل مداین تیسفون نان و خرما به دست در کوچه ها به پیشواز اعرابی ایستاده بودند که به غارت کاخ شاهی می رفتند.” جلال آل‌احمد، غرب زدگی، “ketabnak.com، ص24

(24) = < (5)  ص2

(25) = < (2) ص281ـ283

(26) = < (3)

(27) = < (2) ص288

(28) = < (2) ص287

(29) هما ناطق، ایران در راهیابی فرهنگی، انتشارات خاوران، ص 69.

(30) بیان فارسی, باب پنجم از واحد چهارم.نقل از: آرمین اشراقی، نوآوری ها..باب،   newnegah.org

(31) دلارام مشهوری، رگ تاک، انتشارات خاوران، ج1، ص179

(32) احسان طبری، برخی بررسیها دربارۀ جهان‌بینی ها و ..، انتشارات حزب توده، ص390

(33) سید جواد طباطبائی، نظریۀ حکومت قانون در ایران، فصل پایانی، نقل از روزنامۀ ایران، 1دی1386

(34) = < (34) ص4

(35) = < (4) ص 22

(36) = < (30)ج2