برگرفته از شاهنامه-
برگیرنده : فیروز فیروزنیا
در آمد:
* این نوشته بخش نخست فشرده ای است از گفتارهایی در شش نشست ماهانه شاهنامه خوانی که به همٌت وپایمردی چند خانواده انگشت شمار برگزار میشود.
* متن های مورد استفاده در این گفتار ها، دو متن است
شاهنامه -4 مجلٌد- ویراسته پرویز اتابکی( بر مبنای نسخه ژول مول) چاپ اول 1375 تهران-شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
شاهنامه-5 مجلٌد-ویراسته مهدی قریب، محمد علی بهبودی- چاپ اول 1373 تهران انتشارات توس
* از اختلاف نسخه ها و حذف واضافه ابیات در نسخه ها واختلاف خوانش کلمه ها، بی خبر نیستم. امٌا گقتگو در چند وچون این گونه نکته های دقیق در این نشست ها که هدف آشنایی و شناخت اٌولیه از شاهنامه است، مورد نظر نبوده است.
** از آنجا که این گفتار ها در شش نشست ماهانه پیگیری شده است، بسیاری از بیت های مورد بحث در این گفتگوها، در نشست های بعدی تکرار شده واز جنبه و جهتی مورد دقت و مو شکافی قرار گرفته است.
شاهنامه، گنج شایگانی است از گوهرهای فرهنگ و هنجار های خرد گرای ایرانی . شایست و نشایست همه ی کار های زندگی را، از ادب و آداب سخن گفتن با کهان و مهان، تا شیوه ی برآغالیدن بر فرمانروایان ستمگر، از رسم و راه آزادگی و جوانمردی ، تا راه و رسم وطن داری و دشمن ستیزی را، میتوان با شناخت درست رمز و راز سخن فرزانه توس، از شاهنامه آموخت.
در بخش مربوط به پایان دوران ضحٌاک ( این اژدهای سه پوزه شش چشم اوستا) ، در آنجا که پس از قیام کاوه وپیوستن توده ها به فریدون – به راهنمایی ورهبری کاوه – از آماده شدن فریدون برای جنگ با ضحٌاک سخن میرود، میخوانیم:
برادر دو بودش، دو فرٌخ همال ازو، هر دو آزاده مهتر به سال
فریدون بر ایشان سخن بر گشاد که خرٌم زیید ای دلیران و شاد
که گردون نگردد مگر بر بهی به ما باز گردد کلاه مهی
بیاریــد داننده آهگران یکی گـُرز سازند ما را گران
چو بگشاد لب هر دو بشتافتند بـه بازار آهنگران تافتند
ازآن پیشه، هرکس که بُد نامجوی به سوی فریدون نهادند روی
جهانجوی پَرگار بگرفت زود وزان گرز پیکر بر ایشان نمود
نگاری نگاریـــد بـــر خاک پیش همیدون به سان سر گاومیش
بدان دست بـــردند آهنــــگران چو شد ساخته کار گـــرز گــران
به پیش جهانجوی بردند گرز فروزان به کردار خورشید بُرز
پسند آمدش کار پولاد گر ببخشیدشان جامه و سیم وزر
همی کردشان نیز فرٌخ امید بسی دادشان مهتری را نوید
که گر اژدها را کنم زیر خاک بشویم شما را سر از گرد پاک
جهان را همه سوی داد آورم چو از نامِ دادار یاد آورم
در این چند بیت بسیار نکته های آموختنی نهفته است:
* نخست این که فریدون برای غافل نگه داشتن دشمن – تا آنجا که ممکن است- راز قیام خود را جز برای نزدیک ترین افراد خانواده اش فاش نمی کند. از بخش های پیشین میدانیم که کاوه در قیامی سنجیده، موفق شده است اُبُهَت پوشالی ضحٌاک را در هم بشکند، گروهی از مردم را زیر پرچمی واحد وشعاری روشن گرد آورد و آنان را به اردوگاه پنهان فریدون برساند. طبیعی است که این خبرها به گوش دستگاه حاکم رسیده است. تدبیر فریدون برای بلافاصله درگیر نشدن با نیروی حاکم تدبیر درستی است که هم زمان لازم را برای سنجش میزان تعٌهد نیروهای خود جوشی که همراه کاوه به فریدون پیوسته اند فراهم می آورد و هم فرصت آماده کردن وآموزش این نیروها را به دست می دهد، وهم نیروی دشمن را در انتظار میگذارد، سر درگم و فرسوده میکند.
* دو دیگر این که فریدون برای برادرانش هدف قیام خود را – بر اندازی نظام موجود- به روشنی بیان میکند: “به ما باز گردد کلاه مهی”
* سه دیگر این که با همین جمله کوتاه، نه تنها غاصب بودن حاکم فعلی را اعلام میکند بلکه خود را هم به عنوان تنها فرد شایسته کلاه مهی معرفی میکند
* وچهار این که در نقش رهبری که هم به رسالت و هم به پیروزی خود اطمینان دارد به برادرانش میگوید: “که گردون نگردد مگر بر بهی” و به سازندگان گرز:
“همی کردشان نیز فرٌخ امید بسی دادشان مهتری را نوید”
آنان که شاهنامه را با دقٌتی در خور خوانده اند میدانند که :
*- فریدون نخستین بار، پس از آگاهی از این که ضحٌاک، پدرش و گاو برمایه را کشته و خانه ی خاندان اورا ویران کرده است، آهنگ جنگ با ضحٌاک و نابودی اورا کرده بود:
فریدون بر آشفت و بگشاد گوش ز گفتار مادر بر آمد به جوش
دلش پُر ز درد و سرش پُر ز کین بر ابرو ز خشم اندر آورده چین
چنین داد پاسخ به مادر که شیر نگردد مگر بآزمودن دلیر
کنون کردنی کرد جادو پرست مرا برد باید به شمشیر دست
به پویم به فرمان یزدان پاک بر آرم ز ایوان ضحٌاک خاک
در این بخش از داستان، که پیش از زمان قیام کاوه است، فریدون 16 ساله( سن کمال آرمانی) و در اوج خشم و انگیزه برای انتقام جویی است امٌا مادر، خیزش اورا در این زمان روا نمیدارد :
بدو گفت مادر که این رای نیست ترا با جهان سر بسر پای نیست
جهاندار ضحٌاک با تاج و گاه میان بسته فرمان او را سپاه
چوخواهد، ز هر کشوری سد هزار کمر بسته او را کند کارزار
جز این است آیین پیوند و کین جهان را به چشم جوانی مبین
این «آیین پیوند و کین »که مادر از آن یاد میکند و آنرا از شیوه یی که فریدون در این مرحله برای مبارزه با ضحٌاک بر گزیده است جدا میداند کدام است؟ این را فقط با مقایسه شرایط جامعه در این دو مرحله میتوان دانست. فردوسی به روشنی آنها را بر شمرده است:
در مرحله نخست:
ابهٌت (گرچه بی پایه و پوشالی) قدرت حاکم هنوز بر جاست. ضحٌاک در عین قدرت است، در سرکوب مخالف تا آنجا بی پروا است که از کشتن گاوی هم که مخالف او از شیرش تغذیه کرده است ابا ندارد. و درین رفتار ضحاک پیامی است برای همه تا بدانند، کمک به نیروی مخالف – آگاهانه یا نا آگاه، با، یا بی واسطه، با رضایت یا بدون رضایت- – به هر شکل و صورت ، پاد افرهی سهمگین در پی خواهد داشت. به همین دلیل است که نه تنها گاو برمایه را میکشد، بلکه مرغزار را هم نابود میکند و سرای خاندان فریدون را هم به ویرانی میکشد. اگر به این نکته هم توجه کنیم که “گاو” جزیی از برنام خاندان فریدون تا ده پشت متوالی است ، شاید بتوان در کشتن گاو برمایه نابودی خاندان اورا هم تصور کرد. انگیزه قیام فریدون در این مرحله، انگیزه یی شخصی است. گرفتن انتقام خون پدر، دایه (گاو برمایه) و ویران شدن سرای اجدادی است. درست است که ظلم ضحٌاکی همه گیر است، درست است که همه خانواده ها داغدارند، امٌا شب ظلم و ظلمت ضحٌاکی بر همه آفاق پر گسترده است و وحشت از انتقام او، در عمق جانها نشسته است. ستمدیدگان هر یک به تنهایی در کنج خلوت و وحشت خود نشسته اند و اگر اراده اقدامی هم دارند، اقدامی فردی و کور است. فریدون هم یکی از این جمع پریشان و پراکنده است که به دلیل دور بودن از جامعه از تاثیر وحشت حاکم بر جامعه به میزان زیادی برکنار است و گمان میکند به تنهایی میتواند حریف قدرت اهریمنی ضحٌاک بشود و ساده لوحانه گمان میکند با از میان برداشتن یک تن (ضحٌاک) میتواند نظام اهریمنی اورا هم متلاشی کند. مادر که در میان اجتماع زیسته است و چند و چون جامعه را میشناسد، به درستی به او یاد آوری میکند:
جز این است آیین پیوند و کین جهان را به چشم جوانی مبین
که هر کاو نبیذ جوانی چشید به گیتی جز از خویشتن را ندید
بدان مستی اندر دهی سر به باد ترا روز جز شاد و خرٌم مباد
و به او یاد آوری میکند که “ترا با جهان سربسر پای نیست”. تنها هستی و بی تجربه(جوان) و بر اثر هیجان و غرور جوانی (نبیذ جوانی) جز خود را نمی بینی و از اینرو، اگر بر این اساس اقدام کنی، دست به خودکشی بی ثمری زده ای.
مرحله بعد،زمانی است که کاوه، مردی از پایین ترین طبقه جامعه، بر ضحٌاک شوریده است، ابهٌت پوشالی اورا در هم شکسته است، و:
چو کاوه برون آمد از پیش شاه بــر و انـجـمـن گــشت بازار گــاه
همی بر خروشید و فریاد خواند جهان را سراسر سوی داد خواند
از آن چرم اهنگران پشت پای بپوشند هنگام زخــم درای
همان کاوه آن بر سر نیزه کرد همان گه ز بازار بر خاست گرد
خروشان همی رفت نیزه بدست که ای نامداران یــزدان پـرست
کسی کــاو هــوای فریدون کند سر از بند ضحٌاک بیرون کند
یکایک به نزد فریدون شویم بدان سایه ی فرٌ او بغنویم
بپویید کاین مهتر آهرمنست جهان آفرین را به دل دشمن است
بدان بی بها ناسزاوار پوست پدید آمد آواز دشمن ز دوست
همی رفت پیش اندرون مرد گرد سپاهی بر او انجمن شد، نه خرد
بدانست خود کافریدون کجاست سر اندر کشید وهمی رفت راست
بیامد به درگاه سالار نو بدیدندش از دور و بر خاست غو
فرزانه توس در این چند بیت همه ی شرایط لازم برای پای گرفتن یک خیزش موفق مردمی را یک به یک بیان کرده است. این که در برابر حکومت درنده خوی ستمگری چون حکومت ضحٌاک، به تنهایی و با انگیزه انتقام جویی نمیتوان قیام کرد یا موفق شد. این نوع عملکرد ها جز “بدان مستی اندر دهی سر به باد” سودی نخواهد داشت. شرایطی که فردوسی برای این قیام موٌفق بر شمرده است این ها است:
*درک این نکته که باید علیه حکومتی ستمگر قیام کرد ودرک این نکته که قیام علیه چنان حکومتی باید سنجیده، برنامه ریزی شده، با هدف و شعاری روشن و قابل درک و مورد قبول همگان باشد و بدون توجه به دست آورد های موضعی و کوتاه مدت ، تا پیروزی کامل و نابودی کل نظام سلطه و ستم پی گیری شود. فردوسی این همه را به روشنی در این داستان گنجانده است:
*در هزار سال دوران ضحٌاکی، با آن که ستمگری او از همان روز نخست آغاز شده است، از قیام علیه او سخنی نیست. آنچه هست، بهت وناباوری مردم از بلایی است که خود با بریدن از جمشید بر سر خود آورده اند:
از آن پس بر آمد از ایران خروش پدید آمد از هر سویی جنگ و جوش
سیه گشت رخشنده روز سپید گسستند پیوند از جمٌ شید
پدی آمد از هر سویی خسروی یکی نامجویی ز هر پهلوی
سپه کرده و جنگ را ساخته دل از مهر جمشید پرداخته
سواران ایران همه شاه جوی نهادند یکسر به ضحٌاک روی
به شاهی بر او آفرین خواندند و را شاه ایران زمین خواندند
به دنبال این بهت و ناباوری اولیه، دوران تن و رضا به قضا دادن است. دوران نا امیدی و اختگی، دورانی که :
نهان گشت کردار فرزانگان پراکنده شد کام دیوانگان
هنر خوار شد، جادویی ارجمند نهان راستی، آشکارا گزند
ندانست جز کژٌی آموختن جز از کشتن و غارت و سوختن
اولین نشانه ها از نپذیرفتن وضع موجود به عنوان امری آسمانی و تقدیری ناگزیر، زمانی نمودار میشود که گروهی اندک (ارمانک وگرمانک در روایت شاهنامه) از بیدار دلان جامعه جرات میکنند و:
چنان بد که بودند روزی به هم سخن رفت هر گونه از بیش و کم
ز بیدادی شاه و ز لشکرش و ز آن رسم های بد اندر خورش
امٌا راه چاره یی که این گروه پیدا میکنند، اصلاح از درون نظام و تجویز مسکنٌی برای تخفیف درد است، نه ریشه کن کردن علت درد. جامعه هنوز ریشه مصیبتی را که بر سرش آمده است نمیشناسد وبیهودگی این گونه مسٌکن ها را هم تجربه نکرده و هنوز در آن نور امیدی می بیند. از اینرو هر قیام پیشرسی هم در این مرحله ، ناگزیر محکوم به شکست خواهد بود. این تجربه هم دورانی دراز ادامه می یابد تا جامعه به بیهودگی آن پی برد و به این نتیجه برسد که تنها راه رهایی ریشه کن کردن علت اصلی نگون بختی ها است.
از شگفتی های روزگار و طبیعت انسانی این است که در همیشه تاریخ، ستمگران پیش از ستمدیدگان
فرا رسیدن پایان کار خود را دریافته اند. و شگفت تر آنکه ، هیچ ستمگری از سرنوشت دیگران عبرت نمی گیرد و با نزدیک دیدن پایان کار خود، بر میزان ستم و نا مردمی ها می افزاید. ضحٌاک هم از این قاعده مستثنی نیست. در چهل سال پایان دوران ستمشاهی خود، کابوسی می بیند که درآن: جوانی:
هویدا بـــدو فـــــــرٌه ایــــــزدی سرشته جهانبانش از بخردی
دمان پیش ضحٌاک رفتی به جنگ نهادی به گردن برش پالهنگ
از این کابوس و با آگاهی از تعبیری که موبد بینا دل تیزگوش بیدار زیرک نام از کابوس او میکند است که ضحٌاک از آن پس:
نه آرام بودش نه خواب و نه خورد شده روز روشن بر او لاژورد
فردوسی برای خوابگزار ضحٌاک سه صفت ویژه بر میشمارد که هرسه در رابطه با دریافتن اینکه شرایط جامعه برای قیام فراهم است ، مهم است:
از آن نامداران بسیار هوش یکی بود بینا دل و تیز گوش
خردمند و بیدار و زیرک به نام از ان موبدان او زدی پیش گام
اورا بینا دل میخواند، به این معنی که راز دان است، شمٌی قوی دارد ، به اصطلاح امروز آنتن هایش قوی است، اوضاع را بو میکشد.
او را تیزگوش می نامد، کسی که زمزمه ها ونجواهای زیر لبی جامعه را میشنود.
او را بیدار می نامد و نام اورا زیرک می گزارد. و به فهم من این بیداری و زیرکی باید در شخصیت او چنان همه جانبه و فراگیر باشد که به جای صفتی از صفت های او، بیانگر کلٌ شخصیت او و در نتیجه نام او باشد. این بیداری و زیرکی در پاسخی که به ضحٌاک میدهد نمایان است. از سویی به او میگوید که پایان کارش نزدیک است ولی از شرایط جامعه، از زمزمه های پنهانی که با تیز گوشی شنیده است، از آماده بودن جامعه برای انقلاب سخنی نمیگوید و در جواب پرسش ضحٌاک:
که “بر من زمانه کی آید به سر کرا باشد این تاج و تخت و کمر؟”
نه از کاوه و قیام مردم، بلکه از فریدون – که هنوز بدنیا نیامده است- سخن میگوید و در واقع او را از توجه به پایگاه اصلی قیام باز میدارد. پاسخی است همراستا با پرسش. برای خودکامه یی چون ضحٌاک مردم مطرح نیستند. ارزش و اهمیتی ندارند. از اینرو در کابوس او هم غایب اند. در ذهن و باور ضخاک دشمن کسی است که در پی گرفتن تاج و تخت اوست. خوابگزار بیدار دل زیرک با این شناخت از روحیه اوست که از فریدون میگوید ، و در جواب ضحٌاک که از سبب کین فریدون می پرسد:
“بدو گفت ضحٌاک ناپاک دین چرا بنددم ؟ با منش چیست کین؟”
به زیرکی میگوید:
دلاور بدو گفت اگر بخردی کسی بی بهانه نجوید بدی
بر آید به دست توهوش پدرش وزان درد گردد پر از کینه سرش
یکی گاو پُر مایه خواهد بُدن جهانجوی را دایه خواهد بُدن
تبه گردد آن هم به دست تو بَر بدین کین کشد گرزه ی گاو سر
چو ضحٌاک بشنید و بگشاد گوش ز تخت اندر افتاد و زو رفت هوش
چو آمد دل تاجور باز جای به تخت کیان اندر آورد پای
نشان فریدون به گِرد جهان همی باز جست آشکار و نهان
از این رو است که کاوه فرصت می یابد در کار قیام بیاندیشد، زمینه های کار را بسنجد، از راه همان زمزمه های زیر لبی، انجمن های صنفی، رفت و آمد ها، همدلان و یاران مناسب را دریابد، مقدمات کار را فراهم آورد و برنامه کار را جزؤ به جزؤ آماده کند و منتظر فرصت مناسب بماند:
*استفاده از مناسب ترین فرصت برای به چالش کشیدن حاکم ستمگر. فرصتی که ریاکاری حاکم پیش آورده است و استفاده از آن کمترین هزینه را خواهد داشت. کاوه در زمانی به دربار ضحٌاک – و با دست آویز دادخواهی- میرود که ضحٌاک همه ی بزرگان لشکری و کشوری را فرا خوانده است تا دادگری اورا گواهی کنند:
یکی محضر اکنون بباید نوشت که جز تخم نیکی سپهبد نکشت
نگوید سخن جز همه راستی نخواهد به داد اندرون کاستی
طبیعی است که همه ی حاضران در مجلس، که خود شریک جرم و کارگزار بیداد ضحٌاک اند :
ز بیم سپهبد همه راستان بر آن کار گشتند همداستان
بر آن محضر اژدها ناگزیر گواهی نوشتند برنا و پیر
در این مرحله است که کاوه زمان را برای برداشتن اولین گام در اجرای برنامه دقیقی که طرح کرده است مناسب می یابد وبیدرنگ اقدام میکند:
همانگه یکایک ز درگاه شاه بر آمد خروشیدن دادخواه
اینکه کاوه درست در زمانی به عنوان دادخواه به دربار ضحٌاک رو میکند که میداند اورا خواهند پذیرفت دلیل روشنی است بر اینکه کاوه برنامه از پیش تدوین شده یی داشته است و منتظر فرصتی برای اجرای آن بوده است. و این که به عنوان دادخواهی به دربار میرود هم بهانه یی است برای راه یابی به دربار واجرای مرحله بعدی طرح. داد خواهی تنها دست آویزی است که کاوه – آهنگری از پایین ترین طبقه اجتماع – میتواند با استفاده از آن به مجمع حاکم ویارانش راه یابد، چرا که حاکم در این فرصت است که ادعای دادگری کرده است وهمه کارگزارانش هم مراتب عدالت پروری اورا تصدیق کرده اند و از اینرو نمیتوانند مانع دادخواهی ستمدیده یی از حاکم دادگر عدالت گستر بشوند. علاوه برین، هم ضحٌاک و هم درباریان متملٌق او میدانند که سخن آنان و هزاران تن چون آنان بدون تایید مردم، به ویژه ستمدیده یی از گروه محروم جامعه ، پشیزی نمی ارزد. همه ی خودکامگان تاریخ برای مشروع جلوه دادن حکومت خود به رای و قبول مردم – گرچه به دروغ و ریا- استناد میکنند شاید بتوانند تاریخ را هم بفریبند. ضحٌاک هم از این قاعده مشتثنی نیست. از اینرو:
ستمدیده را پیش او خواندند بر نامدارانش بنشادند
ضحٌاک با معیار های ارزشی خود، گمان میکند با این اظهار لطفی که در حق کاوه میکند، دو بهره بر خواهد داشت: یکی آنکه کاوه را نمک گیر و در صف هواخواهان خود در خواهد آورد، چرا که اورا نه تنها به حضور پذیرفته ، بلکه با نهایت لطف اورا در صف و کنار بزرگان دربار خود نشانده است. و بهره دوم اینکه، کاوه با مقایسه سر و وضع حقیرانه خود با درباریانی که اکنون با او در یک صف اند، سر افکنده و منفعل شود ، شکوه دربار و درباریان اورا خیره کند و بترساند و از همین رو است که ضحٌاک پس از آن لطف اول:
بدو گفت مهتر به روی دژم که بر گوی تا از که دیدی ستم؟
این هم از شگردهای همیشگی جانیان و جبٌاران تاریخ است . دیوار حاشا همیشه بلند است . ضحٌاک با وجود آن که به نیکی میداند که سرآغاز همه ی جنایت ها خود اوست، خود را به نفهمی میزند و با قیافه یی حق به جانب از کاوه می پرسد: “که بر گوی تا از که دیدی ستم؟”
اگر کاوه ، طرحی دقیق و از پیش سنجیده نداشت و پیش بینی واکنش های احتمالی ضحٌاک و راه های مقابله با آن را نکرده بود، به یقین این صحنه در همین جا به صورت دلخواه ضحٌاک پایان می یافت و ما در اساطیر خود قیام کاوه را هم چون صد ها قیام ناکام دیگر، همراه هزاران دریغ وافسوس داشتیم. امٌا :
خروشید و زد دست بر سر ز شاه که شاها منم کاوه ی دادخواه
بده داد من، کآمدستم دوان همی نالم از تو به رنج روان
اگر داد دادن بود کار تو بیافزاید ای شاه مقدار تو
کاوه با برنامه یی از پیش طراحی شده ، حمله را از نقطه ضعف حاکم ستمگر آغاز میکند و با استفاده از ادعای دادگری حاکم ، خودرا ستمدیده ای دادخواه معرفی میکند و از او میخواهد که داد اورا بدهد. به گمان من فردوسی” کاوه” سناریوی این صحنه و صحنه های بعدی را با پیش بینی واکنش های مختلف ضحٌاک و اطرافیانش در ذهن خود مجسم کرده و در برابر هر صحنه واکنشی در خور را در نظر گرفته بوده است. واز اینرو در این کنش و واکنش ها که پیش می آید، اگر آنرا به نمایشنامه تشبیه کنیم، کاوه در حقیقت نویسنده و کارگردان صحنه است و دیگران در برابر کنش حساب شده او فقط واکنش – آنهم بی اراده و بدون فکر و طرح قبلی- نشان میدهند.
تا اینجای کار، ظاهرا همه چیز بر وفق مراد ضحٌاک پیش رفته است و در دید ضحاک واطرافیان او شاهدی از غیب رسیده است که با یک اقدام نمایشی دیگر از جانب ضحٌاک، افسانه عدالت پروری او، مهر تایید مردمی خواهد خورد واین دروغ رسوا به صورتی واژگونه ودر قالب حقیقتی مسلٌم در تاریخ خواهد ماند. تنها، اشکال کوچکی در کار هست و آن این که این آهنگر بی سر و پا، که ادب و آداب دربار را نمیداند، با نهایت بی پروایی و بی ادبی از همان آغاز، ذات مبارک ملوکانه را نشانه گرفته و وجود مقدس همایونی را عامل ستم بر خود میشمارد، و حتی گستاخی را تا آنجا رسانده که با اگر و مگر دادگری ایشان را زیر سوال میبرد. این را هم میتوان با انداختن بار گناه بر گردن یکی از زیر دستان، حل کرد.
کاوه که گویی آنچه را در ذهن دیگران میگذرد ، پیش بینی کرده، برای اثبات گناه شخص ضحٌاک و نگذاشتن هیچ راه فراری برای او، بی اعتنا به خشم او – و لابد تعجب و بهت اطرافیان – ادامه میدهد:
ز تو بر من آمد ستم بیشتر زنی بر دلم هر زمان نیشتر
ستم گرنداری تو بر من روا به فرزند من دست بردن چرا؟
مرا بود هژده پسر در جهان از ایشان یکی مانده است این زمان
ببخشای بر من یکی را، نگر که سوزان شود هر زمانم جگر
شها من چه کردم؟ یکی بازگوی و گر بی گناهم بهانه مجوی
به حال من ای تاجور در نگر میافزای بر خویشتن درد سر
کاوه نقشی شگفت و استادانه بر عهده گرفته است. رودر روی دشمنی ستمگر، تا بن دندان مسلٌح، حیله گر و ریاکار ایستاده است. برای آنکه بتواند با در هم شکستن روحیه دشمن ،به دل مردمی که ترسیده و خموده اند ، گرمی و تپش انقلابی را باز گرداند، پیش از وارد کردن ضربه نهایی ، در عین نشانه قراردادن دشمن و بر شمردن سیاهکاری او، با تکیه بر سرگذشت شخصی خود – که جای هیچ چون و چرا و مگر واگری را برای دشمن باقی نمیگذارد- برای غافل نگه داشتن او، از خود او یاری میخواهد.
چنان از خود و رنج خود سخن میگوید که دشمن گمان میکند، کاوه فقط به طلب آزادی آخرین پسر خود آمده است و با نجات این پسر در زمره ستایشگران دشمن در خواهد آمد. کاوه با مهارت تمام هم ساده لوح نمایی میکند و هم در همان آن ، با منطقی خدشه نا پذیر انگشت اتهام را به سینه ضحٌاک نشانه میرود:
یکی بی زیان مرد آهنگرم ز شاه آتش آید همی بر سرم
شماریت با من بباید گرفت به دان تا جهان ماند اندر شگفت
که گرهفت کشوربه شاهی تراست چرا رنج و سختی همه بهر ما است
مگر کز شمار تو آید پدید که نوبت ز گیتی به من چون رسید
این دیگر نهایت گستاخی است که آهنگری که در نظر ضحٌاک و درباریانش از آن ذرٌه هایی است که در حساب نمی آید، خود را همسنگ شاه میشمارد و ازو بازخواست میکند. این رفتار کاوه نه تنها ضحٌاک را شگفت زده و سر در گم میکند:
سپهبد به گفتار او بنگرید شگفت آمدش کان سخن ها شنید
بلکه درباریان اورا هم که پیش ازین خشم و کین توزی و نا بردباری ضحٌاک را دیده اند حیرت زده میکند:
مِهان شاه را خواندند آفرین که “ای نامور شهریار زمین
ز چرخ فلک بر سرت باد سرد نیارد گذشتن به روز نبرد
چرا پیش تو کاوه ی خام گوی بسان همالان کند سرخ روی
در این بهت و نا باوری است که:
بدو باز دادند فرزند او به خوبی بجستند پیوند او
خود کامگان بنا بر طبیعت خود، همه چیز را در چارچوب منافع شخصی و طبقه خاص خود می بینند و از درک انگیزه های اجتماعی عاجز اند. ضحٌاک ودرباریانش هم از همین دست مردم اند. کاوه را در قالب پدری خشمگین می بینند که آمده است تا با استفاده از دادگری ونازکدلی حاکم، تقاضای ترحم کند و جان فرزندش را نجات دهد. هیچ یک زبان کاوه را نمی فهمند که “من” او ، ضمیر شخصی نیست، ضمیری همگانی است. حتی آنجا هم که کاوه میگوید ” چرا رنج وسختی همه بهر ما است” بازهم سخن اورا در نمی یابند. آخر مگر نه اینکه خود ایشان در سخن گفتن، خود را “ما” می نامند. در نظام فکری ایشان، کاوه هم- گرچه لایق این مرتبه بلند نیست که به جای “من” از “ما” استفاده کند- در اثر حضور در جمع و نشستن در کنار بزرگان دربار، گرفتار توٌهم خود بزرگ بینی شده است! این سهو زبانی او را باید ندیده گرفت، و از این موقعیت استفاده کرد:
بفرمود مر کاوه را پادشا که باشد بر آن محضر اندر گوا
بازی از نظر ضحٌاک ودرباریانش به پایان رسیده است. حاکم دادگر نه تنها بد زبانی های این رعیٌت دون مرتبه را تحمل کرده و بر او خشم نگرفته، بلکه با بخشیدن جان فرزند ش نهایت دادگری خودرا ثابت کرده است و اکنون بازهم با لطفی شاهانه اورا سرافراز میکند وبه او این افتخار را میدهد که نام و امضای بی ارزش خودرا کنار نام و امضای بلند آوازگان درباری بگذارد تا در همیشه تاریخ بماند! این همان قانع شدن به دستآوردی موضعی وموقت است که در برنامه ی قیامی که باید با ریشه کن کردن بنیان ستم به نتیجه برسد جایی ندارد، از اینرو:
چو برخواند کاوه همه محضرش سبک سوی پیران آن کشورش
خروشید: “کای پایمردان دیو بریده دل از ترس گیهان خدیو
همه سوی دوزخ نهادید روی سپردید دل ها به گفتار اوی
نباشم بدین محضر اندر گوا نه هرگز بر اندیشم از پادشا“
خروشید و بر جست لرزان ز جای بدرید و بسپرد محضر به پای
کاوه پیش از هر اقدام دیگری، سراسر متن محضر را میخواند تا ضحٌاک واطرافیان او نتوانند در آینده ادعا کنند که کاوه بدون آگاهی از متن، از روی خشم و شتابزدگی عمل کرده است. یا نتوانند ادعا کنند که این عمل او از روی جهل وبی سوادی بود.
کاوه پس از خواندن محضر، امضا کنندگان را سرزنش میکند که از راه ایزدی روبرگردانده و پایمرد دیو شده اند. به آنان میگوید که محضر را امضا نمی کند و هرگزهم از پادشاه اندیشه ای به دل راه نمیدهد ( نمی ترسد). این هم بخشی از برنامه برای قیامی موفق است. کاوه با رفتار حساب شده خود توانسته است هیبت دروغین ضٌحاک را در هم بشکند و با غافل گیر کردن آنان از راه گفتار و کرداری که برای آنان نا آشنا و نا شناخته است، قدرت عمل را از ایشان سلب و به خود منتقل کند. قدرت روحی او این امکان را فراهم کرده است که او، در عمل صحنه را – ولو در کوتاه مدت- زیر سلطه داشته باشد. کاوه روحیه طرف مقابل را – تسلیم شدن به قدرت حاکم- میشناسد و از این رو ضمن توبیخ آنان از همکاری با نیروی اهریمنی حاکم، با بیان صریح اینکه ترسی از حاکم ندارد و با پاره کردن و زیر پا افکندن محضر، هم گفته خودرا با عمل تایید میکند، هم بی ارزش بودن امضای آنان را به رخشان میکشد و هم به آنان نشان میدهد که ترسشان از حاکم ستمگر بی پایه است. در واقع پیام کاوه در این مرحله برای درباریان ضحٌاک نیست، بلکه برای آن گروه از مردم است که از ترس خود را باخته اند و همکاری با حکومت ضحٌاک را با دلایلی نا موجٌه تو جیه میکنند. آنچه فردوسی از زبان ضحٌاک در پاسخ اعتراض درباریان آورده است هم، تاکیدی بر همین پیام است:
چرا پیش تو کاوه ی خام گوی بسان همالان کند سرخ روی
همه محضر ما و پیمان تو بدرٌد ، بپیچ ز فرمان تو
کی نامور پاسخ آورد زود که “از من شگفتی بباید شنود
که چون کاوه آمد ز درگه پدید دو گوش من آواز او را شنید
میان من و او، ز ایوان دُرُست تو گفتی یکی کوه آهن برست
ندانم چه شاید بدن زین سپس که راز سپهری ندانست کس”
حضور کاوه با روحیه و هیبت و صلابتی چنان استوار در درباری که تا آن لحظه پایگاه آستان بوسان زبون بی مهره بوده است، چنان در روحیه ستمگر ضعیف کشی چون ضحٌاک اثر میگذارد که میان خود و کاوه مانعی چون کوه آهن می بیند و از این ناتوانی در دسترسی به او، خود را می بازد.
طبیعی است که خبر این واقعه ی شگفت به بیرون از دربار درز پیدا میکند. میتوان تصور کرد که خود درباریان در آغاز، شایعه دادگستری حاکم و قصد اورا برای رسیدگی به دادخواهی ستمدیدگان منتشرکرده باشند. باور کردنی است که رفتن کاوه را هم به دربار، به تصور آنکه پایانی مطابق خواسته آنان خواهد داشت در بوق و کرنای تبلیغات دمیده باشند و در نتیجه مردم را متوجه رویداد پیش رو و کنجکاو و منتظر نتیجه آن کرده باشند.
چو کاوه برون شد ز درگاه شاه بر او انجمن گشت بازار گاه
اگرآن پیش آگهی نبود، انبوه مردم به مجرد خروج کاوه از دربار ، دور او جمع نمیشدند. در این بیت کلمه “بازارگاه” شایان توٌجه است. میتوان تصوٌر کرد که دو دسته از مردم منتظر خروج کاوه از دربار بوده اند. انبوهی از مردم کوچه و بازار که بر اثر تبلیغات دربار درباره ی به مظالم نشستن حاکم (اصطلاحی که پس از حمله عرب برای این گونه نمایش های دادگرانه از سوی حکام وقت معمول شده بود) و رفتن کاوه به دربارضحٌاک برای دادخواهی ( آن هم به تعبیر تبلیغات چی های دربار) از واقعه آگاه شده بودند و برای آگاهی از نتیجه، در گوشه و کنار منتظر مانده بودند، و گروه کوچکی از یاران کاوه که از برنامه قیام با اطلاع بوده اند وبر اساس آنچه در برنامه برای مراحل بعدی پیش بینی شده بوده، منتظر نتیجه این مرحله بوده اند تا بر اساس آن قدم بعدی را بردارند. تصور اینکه مراحل بعدی – بدون برنامه ریزی قبلی و کمک گروهی آگاه و آماده – به صورتی خود جوش و تصادفی پیش آمده باشد، محال است، مگر آنکه به الهام و یاری نیروهای غیبی معتقد شویم که آن هم در کار کاوه – این آهنگری که همه چیزش زمینی است- دخالتی ندارد.
“بازارگاه” از جهتی دیگر هم جالب توٌجه است. فردوسی در انتخاب واژه دقیق است. میشود چنین برداشت کرد که مقصود فردوسی از کاربرد این واژه، بیان این نکته باشد که گروه صنعتگران و پیشه وران خرده پا، بازاریان، به دلیل آنکه کنار هم اند و هر رویدادی در جامعه تاثیری آنی در وضع کسب ومعیشت ایشان دارد، بیش از سایر گروه های اجتماع مراقب اوضاع اند.
انبوه مردمی که در یک واکنش غریزی و با دیدن پیروزی یکی از جمع خودشان به حرکتی انقلابی می پیوندند، اگر بوسیله گروهی آگاه رهبری نشوند، اگر شعاری مورد قبول نداشته باشند:
همی بر خروشید وفریاد خواند جهان را سراسر سوی داد خواند
اگر زیر پرچمی که میشناسند و میدانند که به هیچ غرض و مرضی وابسته نیست گرد نیایند،
از آن چرم کآهنگران پشت پای بپوشند هنگام زخم درای
همان، کاوه آن بر سر نیزه کرد همان گه ز بازار بر خاست گرد
اگر رهبرانی مورد اعتماد نداشته باشند که راهبر ایشان باشد، و اگرمقصد و مقصود از این قیام را که در آن شرکت کرده اند ندانند در نیمه راه از نهضت جدا خواهند شد:
خروشان همی رفت نیزه به دست که “ای نامداران یزدان پرست”
بپویید کاین مهتر آهرمن است جهان آفرین را به دل دشمن است”
تنها شناخت راه هم کافی نیست. باید بیراه و کژراه را هم شناخت و این از وظایف رهبری است که راه تشخیص این دورا به پیروان نشان دهد:
کسی کاو هوای فریدون کند سر از بند ضحٌاک بیرون کند
بدان بی بها، نا سزاوار پوست پدید آمد آوای دشمن ز دوست
همی رفت پیش اندرون مرد گرد جهانی بر او انجمن شد نه خرد
بدانست خود کآفریدون کجاست سر اندر کشید وهمی رفت راست
بیامد به درگاه سالار نو بدیدندش آنجا و بر خاست غو
از این پس دیگر از کاوه سخنی در میان نیست. وظیفه او به انجام رسیده است و در نتیجه فردوسی او را از صحنه خارج میکند. به پایان بردن کار قیام وارد مرحله دیگری شده است که سالاری نو می طلبد. این هم درسی دیگر. هر مرحله از قیامی موفق، رهبری جداگانه لازم دارد که ویژگی های مورد نیاز برای رهبری آن مرحله را داشته باشد.
رهبری و شرایط آن
باری دیگر، آنچه را پیش آمده است مرور کنیم: جامعه ای بدلیل نا آگاهی بدنه اصلی جمعیت فریب خورده، و خیانت آگاهانه یا نا آگاه سران و سرگردگان قوم و قبیله های خود ، در شورشی کور، زمام امور و سرنوشت خودرا به دست حاکمی بیگانه ، ستمگر و اهریمنی خو (ضحٌاک) میسپارد و به سیاهچال ظلم و ظلمتی هزار ساله در می افتد. در این هزار سال دوران سیاهی و تباهی، در آغاز، بهت و حیرانی است، سپس اختگی و تن به قضا دادن، سپس تلاش هایی، هرچند بی ثمر ، در کاهش شدٌت ستم ، و در نهایت، قیامی سنجیده، برنامه ریزی شده، دقیق و در زمان و لحظه مناسب، با شعار و هدفی روشن و قابل فهم برای همگان، به رهبری مردی که از “غیب برون نیامده است تا کاری بکند”، بلکه آهنگری از گروه پیشه وران درد آشنای شناخته برای مردم است، که از درون همان جامعه برخاسته است و درد ودرمان هردو را میشناسد و از این رو برای قظع ریشه ستم برخاسته است. در فاصله ی میان رفتن به دربار ضحٌاک تا راهبری مردمی که زیر پرچم او گرد آمده اند به مخفیگاه فریدون، کاوه چند کار کارستان میکند:
*- هیبت پوشالی ضحٌاک و دستگاه حکومتی اورا در هم میشکند و در عمل به مردم نشان میدهد که پایه قدرت ضحٌاک ، ترس مردم است و اگر مردم دلیرانه رودر روی او بایستند، نه تنها او، بلکه
اطرافیانش هم تاب مقاومت نخواهند داشت. باد بادکی است که به سر سوزنی خواهد ترکید.
*_ با خروج از دربار، مردم را به سوی داد میخواند:
همی بر خروشید وفریاد خواند جهان را سراسر سوی داد خواند
و در همان آن که درمان را بیان میکند، ریشه درد را هم به روشنی نشان میدهد:
بدانید کاین مهتر آهرمن است جهان آفرین را به دل دشمن است
تاکیدی که بر اهریمن (و نه اهریمنی) بودن ضحٌاک میکند و این که دشمنی با جهان آفرین در ذات اوست نه صفتی بیرونی ، تأمل بر انگیز است. خوی اهریمنی، نهادینه نیست. پرورده اهریمن را می توان با آموزش و پرورش درست ، به راه ایزدی برگرداند. به تعبیر فردوسی ” سرانشان بشست”. امٌا دژ کامگی، ذات اهریمن است. ویژگی سرشت اوست. زدودنی و اصلاح شدنی نیست. مردم طرف خطاب کاوه، جهان بینی ایرانی اورمزد و اهریمن را میدانند. از تضاد این دو آگاهند . میدانند که این تضاد جز با نابودی اهریمن به سر انجام نخواهد رسید. کاوه اورا اهریمن میخواند ودشمنی اورا با جهان آفرین و هرچه نیکی و راستی و پاکی و داد است ذاتی میشمارد تا مردم بدانند که امیدی به سازش یا اصلاح اهریمن نیست و تنها راه، نابودی کامل ضحٌاک و منش ضحٌاکی است. و برای تاکید بر همین امر است که در پی این گفته ها باز هم میگوید:
کسی کاو هوای فریدون کند سر از بند ضحٌاک بیرون کند
که هم تعیین معیاری است برای تشخیص دوست از دشمن و هم هشداری است به دو دوزه بازان، که نمیتوان در آن واحد در هردو اردو جا خوش کرد.
*_ با بر سر نیزه کردن پیشبند چرمین خود، برای قیامی که آغاز شده است عَلَمی، پرچمی، نشانه ای می آفریند که ماهیتش برای همه آشناست، نشان خانوادگی یا مایه امتیاز هیچ قوم و قبیله یا دار و دسته ای نیست. نشانه کار و تلاش در شرایطی سخت برای زندگی بهتر است. وسیله دفاع در برابر اخگر های سوزان آتش است. حریم حفاظت تن مرد کوشنده از گزند دشمن ( شعله ی سرکش آتش کور ) است و ازین روست که فرزانه توس میگوید:
بدان بی بها نا سزاوار پوست پدید آمد آواز دشمن ز دوست.
درست است که پرچم کاوه، وسیله ای میشود تا ” آواز دشمن ز دوست” ، اختلاف شعار ها و هدف ها، روشن شود، امٌا معیاری دیگر لازم است تا میزان بی آلایش بودن و پایداری هر یک از افراد گروه دوستان هم پدیدار شود. لازم است در همین آغاز کار، روشن شود که هرکس با اراده خود و با درک درست از مقصد و مقصود این خیزش به آن پیوسته است، نه به تقلید و تبعیت از جمع. این پیش شرط در بیت بعدی آمده است:
یکایک به نزد فریدون شویم بدان سایه فرٌ اوبغنویم
اطرافیانش هم تاب مقاومت نخواهند داشت. باد بادکی است که به سر سوزنی خواهد ترکید. اوه وظیفه خود را به کمال انجام میدهد. مرحله اول قیام را با موفقیت آغاز میکند.نیروی مردمی آماده قیام را گرد می آورد و آنان را به جمع رهبر مرحله بعدی قیام که ویژگی های دیگر می طلبد میرساند و خود به صورت سربازی در میان جمع در خدمت رهبر جدید در می آید. این که نوشتم ازین پس، فردوسی اورا از صحنه خارج میکند، بدان معنی نیست که کاوه به خانه اش بر میگردد وسرگرم خور و خواب و خشم و شهوت روزمره بی رگان اخته میشود. به این معنی است، که ازین پس ، کاوه در پس صحنه ودر صف هزاران پیکار جوی زیر فرمان فریدون، به وظیفه خود عمل میکند. نام خاندان کاوه، در میان خاندان های مرزبان ایران تا دوران ساسانی باقی است. گردان خاندان او، در همه میدان های نبردی که ازین پس در دفاع از ایران پیش می آید حاضر اند.
*_ همی رفت پیش اندرون مرد گرد. کاوه، پرچم به دست، پیشاپیش جمعیت حرکت میکند. این ، هم گامی دیگر است برای درهم شکستن ترس مردم از قدرت حاکم و هم، حرکتی آگانه است برای کنترل رهبری جمعیت و جلوگیری از افتادنش در دام رهبری نادانان، راه نشناسان، یا خاینان و مزدوران. کاوه به درستی میداند:
هرکه را راهبر زغن باشد گذر او به مرغزن باشد (رودکی)
و از اینرو خود با پرچمی افراشته پیشاپیش حرکت میکند. درست است که با این کار جان خود را به خطر می اندازد، امٌا همین جان بر کف دست نهادن اوست که گرد آمدن مردم کوچه وبازار از سر کنجکاوی به دور اورا، به “جهانی بر او انجمن شد نه خرد” تبدیل میکند .
در این جا لازم است بگویم که این پیشاپیش بودن رهبر، در تمامی بخش استوره ای شاهنامه و در بیشتر بخش های تاریخی شاهنامه دیده میشود. پیش از کاوه، سیامک ،فرزند کیومرس پیشرو سپاه پدر در جنگ با خزروان دیو است و به دست او کشته میشود. فرزندش هوشنگ، فرمانده و پیشرو سپاهی است که دیوان کشنده سیامک را در هم میشکند.تهمورس، فرزند هوشنگ وسومین پادشاه پیشداد، در نبرد با سیاه دیوان، خود پیشرو سپاه است:
جهاندار تهمورس با فرین بیامد کمر بسته جنگ و کین
فریدون ، پس از کاوه، در عبور از اروند رود، پیشاپیش سپاه، باره بر آب میافکند، به تن خویش با ضحٌاک در گیر میشود و اورا با ضربه گرزه گاوسر از پای در می اندازد و به بند میکشد. منوچهر به تن خویش با سلم و تور میجنگد واز آن پس که کار جنگ به خاندان سام واگذار میشود، این سام و زال و رستم اند که در میدان نبرد پیشرو سپاه اند.
*_ کاوه، نمونه یک رهبر انقلابی کامل است. نقاط قوت و ضعف خودرا به خوبی میشناسد. مردم به جان آمده از ستم را هم. قیام او از روی طرحی دقیق وحساب شده است. در این طرح همه رویداد ها و واکنش مناسب ودر خور هر رویداد احتمالی، پیش بینی شده است. خود او از گروه انگشت شماری است که هم از طرح جامع قیام آگاه است، و هم از رهبری مرحله بعدی، شناخت کافی دارد. در عین حال از آن گروه رهبران است که پیروزی کامل را در رسیدن به نتیجه نهایی قیام میدانند و برای رسیدن به این نتیجه، از خویشتن خویش گذشته اند. خودپسندی و انحصار طلبی در منش ایشان نیست. از این رو است که کاوه از” انجمن شدن جهانی نه خرد” بر گرد خود، نه گرفتار خود پسندی میشود، و نه آنان را به بیراه – به شورشی کور برای غارت و کشتار دستیاران ضحٌاک – میکشاند. در عوض:
بدانست خود کآفریدون کجاست سر اندر کشید وهمی رفت راست
به این ترتیب، کاوه وظیفه خود را به کمال انجام میدهد. مرحله اول قیام را با موفقیت آغاز میکند.نیروی مردمی آماده قیام را گرد می آورد و آنان را به جمع رهبر مرحله بعدی قیام که ویژگی های دیگر می طلبد میرساند و خود به صورت سربازی در میان جمع در خدمت رهبر جدید در می آید. این که نوشتم ازین پس، فردوسی اورا از صحنه خارج میکند، بدان معنی نیست که کاوه به خانه اش بر میگردد وسرگرم خور و خواب و خشم و شهوت روزمره بی رگان اخته میشود. به این معنی است، که ازین پس ، کاوه در پس صحنه ودر صف هزاران پیکار جوی زیر فرمان فریدون، به وظیفه خود عمل میکند. نام خاندان کاوه، در میان خاندان های مرزبان ایران تا دوران ساسانی باقی است. گردان خاندان او، در همه میدان های نبردی که ازین پس در دفاع از ایران پیش می آید حاضر اند.