پیوند های دوستی میان دو مردم با فر هنگ ایسرائل و ایران
گرد آورنده و نویسنده : همایون ابراهیمی
نام ایسرائل که چندین بار در تورات آمده , در بر گیرنده ی دو واژه است ، یکی ال که کوتاه شده ی الوهیم است بزبان عبری که بخداوند میگویند و دیگری یسرا که نزدیک یا پیوسته به عبریست و رویهم رفته ایسرائل ، چم «نزدیک به خدا» (1) را میرساند و یکی از نامهای یعقوب، فرزند اسحاق پسر ابراهام (ابراهیم خلیل اله ) یا ابراهیم بت شکن است.(2)
در تورات، کتاب ورجاوند کیش ایسرائل ، چنین آمده که کورش بزرگ شاه شاهان , پادشاه هخامنشی (600 تا 530 پبش از زایش مسیح) در راستای لشکر کشیهایش , بر کشور بابل تاخت و چون به سرزمین ایسرائل که در دست بابلیان بود رسید , آنرا به یهودیان بازگرداند و فرمان داد که دو باره نیایشگاه خود را در یروشلائیم (اورشلیم) بسازند که این نیایشگاه دو باره در یورش سپاهیان روم ویران شد , در تورات از کورش بزرگ به نیکی یاد شده و آن پادشاه نیک اندیش را رهائی بخش کیش یهود خوانده .
نمونه ی کوچک شده ازنیایشگاه یروشلائیم که ارتش روم آنرا ویران کرد
یهودیان , همیشه در دوران تاریخ فراخ دامان خود , مورد جور و ستم بیگانگان بودند , شهر یروشلائیم , پایتخت ایسرائل که داود شاه آنرا بر پا نمود (1040 پیش از زایش مسیح) همیشه زیر تاخت و تاز بیگانگان بود , از بابلیان تا یونانیان و رومیان گرفته تا تازیان و عثمانیان و انگلیس تا سال 1948.
تلخ ترین روزگار در دوران یورش رومیان باین سرزمین بود ,که در سال 136 زایشی رخ داد , سیوریس سردار دژخیم خوی آدریانوس , امپراتور روم و سربازانش با دوازده لشکر بر یروشلائیم تاختند و کشتار ببار آوردند و نیایشگاه یهودیان را بآتش کشیدند و آنچه در درون داشت را بغارت بردند .
یورش ارتش روم بر یروشلائیم (اورشلیم)
سنگ نگاره یی در ایتالیا از چپاول چراغ باستانی هفت شاخه از یروشلائیم
نگاره ای کهنه از باز سازی نیایشگاه یهودیان در یروشلائیم بفرمان کورش بزرگ
نیایشگران یهودی در کنار دیواری که از خرابه های نیایشگاه دوم در یروشلائیم بجا مانده
مردم ایسرائل , بنام کورش بزرگ ارادت ویژه ای دارند و در پهنه ی کشور , این نام را میشود در همه جا دید .
مهمانسرای کورش در شهر نتانیا در ایسرائل
شهر نتانیا در کرانه ی دریای مدیترانه
تمبر یادگاری ایسرائلی برای بزرگداشت از منشور کورش بزرگ
نام شاهنشاه کورش در خیابانی در تل آویو
در سال 1948 , با بر پائی کشور ایسرائل , بخواسته ی برگزیدگانش , این نام به کشور نو پا داده شد . با این یاد آوری که در این مرز و بوم , کیش یهود , تا سال 136 زایشی دارای کشور بود , که با یورش ارتش روم باستان , بفروپاشی گرائید .
دو مردم ایران و ایسرائل در راستای تاریخ پُر فراز و نشیب خود , هیچگاه با هم دشمنی نداشتند , یهودیانی که پس از یورش بخت النصر (560 سال پیش از زایش مسیح) آواره ی گیتی شدند و بایران هم رسیدند , همیشه از دوستداران میهن تازه ی خود بودند و هستند ,
یهودیان در ایران , با پیشینه ای بالای دو هزار و هفتصد سال , از وابستگان تنگاتنگ به فرهنگ فراخ دامان زادگاه تازه ی خود شدند , در سال 1873 زایشی که ناصرالدین شاه باروپا رفته بود , نمایندگان سازمان جهانی آلیانس که کانون آن در فرانسه بود , بدیدار شاه رفتند (این سازمان پاسدار یهودیان در کران بکران گیتی است ) و خواستار رسیدگی بروزگار یهودیان در ایران شدند و از اینکه واپس گرایا ن دینی آنها را وادار میکنند که بزور دین اسلام را بپذیرند , با شاه بگفتگو نشستند و او پاسخ داد که پس از بازگشت , باین کار رسیدگی خواهد شد و افزون بر آن , پروانه داد که در چند شهر ایران چون اصفهان و همدان و تهران و کرمانشاه , دبستان آلیانس بر پا شود , برای نمونه , دبستان و دبیرستان آلیانس در کرمانشاه , جایگاه آموزشی بسیار نامداری بود که آموزگارانش از فرانسه می آمدند و فرزندان خانواده های بزرگان کرمانشاه در این آموزشگاه ادامه ی دانش آموزی میدادند .
در دوران پادشاهی مظفرالدین شاه , نماینده ی آلیانس , بدیدار شاه رفت و از او خواهش کرد فرمان دهد تا وصله های نشانگر یهودیان را که بر جامه ی دانش آموزان یهودی میزدند (وصله ی جهودی ) بر دارند و شاه این خواسته را پزیرا شد , در آن زمان شمار دانش آموزان در سازمان آلیانس در ایران به 421 تن میرسید و همین نماینده ی فرانسوی بنام موسیو کازس توانست نخستین دبستان دخترانه را در تهران بر پا کند .
گروهی از یهودیان شهر همدان در دوران مشروطیت
جشنی که یهودیان تهران برای بزرگداشت از مشروطیت بر پا نمودند
نگاره ای دستی از نظامی گنجوی که بزبان عبری نوشته شده ولی , پارسی خوانده میشود .
در دوران طلائی مشروطیت , یهودیان , از وابستگان تنگاتنگ این خیزش آزادی بخش بودند و میدانستند که در مشروطیت , بسیاری از قوانین ضد یهود , پاک خواهد شد , چیزی که به یهودیان پروانه داد تا بارتش ایران وارد شوند , بودند افسران یهودی ایران دوستی که به نشان سرتیپی در ارتش شاهنشاهی دوران محمد رضا شاه دست یافتند .
دوستی و همیاری , میان ایرانیان و کیش ایسرائل , در راستای تاریخ , همیشه ادامه داشت , در دوران فرمانروائی محمد رضا شاه پهلوی , همکاریهای کشاورزی و پزشکی , میان دو کشور بسیار گسترده بود ,
در راستای سال‌های دهه 40 خورشیدی , مهندسین کشاورزی ایسرائلی در دشت قزوین یاری های زیادی برای گسترش کشاورزی نوین در دسترس ایران گذاشتند , بویژه در گاو داری ومرغ داری و کشت کاری نوین .
گونه ای آهو در ایران هست که در دورانهای بسیار دور در سر زمین ایسرائل نیز زندگی میکردند و با آمدن تازیان باین سرزمین از میان رفتند که ویژگیهای آنها , خال های روشنی است که بر پوست دارند و آنها را بزبان عبری یخمُر مینامند ,
آهوهای یخمُر در ایسرائل
زیست شناسان ایسرائلی در پژوهشهای خود پی میبرند که از این آهو ها در جنوب غربی کشور ایران یافت میشوند ,
پیش از آمدن خمینی بایران دو جفت از آن آهوان از ایران خریداری میشود که آنها را بایسرائل میآورند و در نزدیکی شهر بندری حیفا , پرورشگاهی برای آنها ساخته میشود و آنها خیلی زود در جایگاه تازه ی خود خو میگیرند و چنان زیاد میشوند که امروز در کو ه های کرمل , آزادانه بچرا بسر میبرند .
بندر حیفا در شمال ایسرائل
زیستگاه آهو های یخمُر در حیفا
در آغاز بهار نیز پرندگان کوچگر فراوانی در پروازهای خود , سری به ایسرائل میزنند
و در برکه های شمالی زمان زیادی میمانند و زیر نگرش سازمان پاسداری از جانوران در کشور هستند.
سازمان نگهداری از گیاهان و جانوران در کشور ایسرائل که پاسداری از آهوان یخمُر را در شمال کشور در دست دارد
مردم کوشا و تلاشگر ایسرائل , همیشه از دوستداران مردم با فرهنگ ایران بوده و هستند و آرزومندند که در آینده , همکاریها و همیاریها میان دو کشور از سر گرفته شود و روزی , مردم دو کشور بتوانند آزادانه در شهرهای تهران و تل آویو و سرتاسر دو کشور بگردشگری بپردازند , دست اندرکاران ایسرائل , بسیار برای آوردن گردشگران در تلاشند و تازگی بندر جنوبی ایلات , در میان دیدنی ترین جاهای گردشگری در خاور میانه جایگزین شده .
شهر بندری ایلات در جنوب ایسرائل
پانویس، از هومر آبرامیان
- این سخن درست نمی نماید، نامواژه ی ایسرائل را می توان : (چیره شده بر اِل )گزارش کرد. در باب سی و دوم از سفر پیدایش می خوانیم:
« و یعقوب تنها ماند، و مردی با وی تا طلوع فجر کُشتی می گرفت* و چون او دید که بر وی غلبه نمی نمی یابد کف ران یعقوب را لمس کرد( فشارداد) و ران یعقوب در کشتی گرفتن فشرده شد* پس گفت(آنکه یعقوب کشتی می گرفت گفت):مرا رها کن زیرا که فجر می شکافد! گفت تا مرا برکت ندهی ترا رها نکنم*(یعقوب از کجا بدانست که آن مرد کشتی گیر شکست خورده، برکت دهنده هم هست؟!) بوی گفت نام تو چیست؟ گفت: یعقوب* (گفت از این پس نام تو یعقوب خوانده نشود بلکه اسراییل زیرا که با خدا و انسان مجاهده کردی و نصرت یافتی )… یعقوب آن مکان را «فَنِئِیل» نامیده (گفت): (زیرا خدا را رو برو دیدم و جانم رستگار شد)
بر پایه ی این گزارش نمی توان نامواژه ی اِسرائل یا اسراییل را نزدیک به «اِل» یا نزدیک به خدا برگردان نمود، بهتر است آن را « چیره شده بر اِل » بدانیم، نخست برای اینکه مرد کشتی گیرنده خودش همین سخن را می گوید:« زیرا که با خدا و انسان مجاهده کردی و نصرت یافتی» و دوم اینکه در گفتار و کردار یعقوب ، چه پیش از این کشتی و چه پس از این کشتی نه تنها کمترین نشان از نزدیکی به «خدا» یافت نمی شود، بلکه همه ی گفتار و کردار او آلوده به دروغ و ریا و ناراستکاری و فریبکاری و آزردن جان است. دوم اینکه واژه های: ( اِل – الوهیم – تتراگراماتون – یهوه – یهوه صبایوت- احیه اشر احیه (من آنم که هستم) – یه – ادونای- هشم- ادوشم- بعلی – اله- الواه – ال روا – ال شدای- شخینا..) هیچیک کمترین پیوندی با واژه ی «خدا» در زبان پارسی ندارند . این واژه برآمده از زبان پهلوی و به چم : «تخم خود زا» است . تخمی که خودش خودش را می زاید یا خودش را می افشاند و از این خودافشانی جهان هستی را یدید می آورد. این «تخم خود زا » یا «خودافشان» کمترین همانندی یا هم گوهری با نامواژه هایی که در بالا آورده شد یا واژه ی « الله » در قران ، و یا «پدر آسمانی» در انجیل ندارد. سرشت «خدا» در فرهنگ ایران چیز دیگری است و سرشت اله هان دینهای ابراهیمی چیز دیگر، اینها را در هیچ زمینه نباید این همان پنداشت.
2- اگر می خواهی بتی را نپرستی همان بس که نپرستی، کسی که بتی را می شکند می خواهد بت خود را در جای آن بنشاند ( پرفسور منوچهر جمالی)
در هستی شناسی ایرانی جهان بت کده یی است زیبا و باشکوه، در این هستی شناسی، یهودیت یک بت است، مسیحیت یک بت است، بودیسم یک بت است ، بهاییگری یک بت است، کمونیسم یک بت است ، سوسیالیسم یک بت است ، ایده آلیسم یک بت است، عرفان یک بت است، ملی گرایی یک بت است… جه زیباست که هر کس بت خود را در این بتکده برافرازد و جا باز کند تا دیگران هم بتهای خود را برافرازند، در این میان همه ی بت پرستان باید همازور شوند و بت شکن را از بتکده ی زیبای خود بیرون بیاندازند و یا دستکم دست بت شکن را بشکنند تا نتواند بتهایشان را بشکند.
جهان خدایی در فرهنگ ایران
هومر آبرامیان
«… هُرمَزد پیش از آفرینش، خدای نبود، پس از آفرینش، خدای و سود خواستار و فرزانه و ضد بدی و آشکار و سامان بخش و همه افزونگر و نگرانِ همه شد. . نُخُست آفرینشی را که خودی بخشید، نیکو روشی بود، آن مَینُو که چون آفرینش را اندیشید، تنِ خویش را نیکو بکرد، زیرا خدایی او از آفرینش بود…
هُرمَزد از آن خودیِ خویش، از روشنیِ مادی، تنِ آفریدگان خویش را فراز آفرید به تنِ آتشِ روشن، سپید، گِرد، از دور پیدا… ( اساتیر ایران بکوشش دکتر مهرداد بهار)
در این هستی شناسی، همانگونه که ابرِ سیاهِ باران زا خود را پاره پاره می کند و پیکرِ خود را در دانه های باران بر زمین می افشاند، هُرمَزد نیز خود را می افشانَد و از خویشتن خود تن آفریدگان خویش را فراز می آفریند.
هرمز از روشنایی مادی «راستگویی» را آفرید و از راست گویی افزونگریِ دادار آشکار شود که [آفرینش ] است زیرا او تَنِ بیکران( گیتی) را از روشنی بیکران( که گوهرخداست) فراز آفرید، و آفریدگان را نیز همه در تنِ بیکران(= گیتی) بیافرید. از تنِ بیکران، « اَهَو نَوَر» (نام یکی از بزرگترین نیایش ها در آیین مزدا پرستی) فراز شد. مینوی «یَثا اَهووَئیریوُ» ( نام بزرگترین نماز) که آفرینش و فرجام آفریدگان از او آشکار شود…
هرمزد هر دو است : نخست مینو سپس مادی! ( اساتیر ایران، به کوشش مهرداد بهار رویه ی37)
دبستان «جهان خدایی» یا «همه خدایی» که صوفیان نام وحدت وجود Unity of Existence بر آن نهادند برآمده از همین سراندیشه بود. بیشینه ی صوفیان، ایرانی تبار بودند و جَسته و گریخته با داستان آفرینش ایرانی آشنایی داشتند، این دسته از بینشوران ایرانی که نتوانسته بودند تلخی برخی از آموزه های قرانی را بگوارند، بر آن شدند تا اندکی از شیرینی فرهنگ ایران را با آن بیامیزند، در راستای چنین کوششی بود که مولوی گفت:
ما ز قران مغز را بر داشتیم پوست را بهر خران بگذاشتیم
درراستای چنین کوششی بود که اندیشه ی «جهان خدایی» یا «همه خدایی» که بیخ و بن فرهنگ ایران است بالا برافراشت.
می گویند:
« هنگامی که گل زیبایی را می ستایی، خدا را می ستایی، چرا که آن گل چیزی جز خدا نیست! تو نام گل بر او نهاده یی و در پس پرده این نام، «خدا» را پنهان کرده یی، نام را بر دار ، آنگاه خواهی دید که آن گل چیزی جز خدا نیست…»
باز می گویند:
« همان گونه که رنگها در پرتو خورشید پدیدار می شوند، باشندگان گیتی هم همه پدید آمده از پرتو خدایند… رنگین کمان اگر چه به رنگهای سرخ و زرد و بنفش و سبز و آبی دیده می شود، ولی گونه گونی این رنگها چیزی جز همان تابش خورشید نیست که بر ریزه های آب می تابد… گیتی هم با همه ی گونه گونی خود چیزی جز خدا نیست… این خدا است که خود را بگونه ی سنگ و خاک و گیاه و جانور و آدمی و ستاره و خورشید و خیزابه در آورده است…»
« دریا، خیزابه ها و غُنچاب ها(حباب)ی بیشمار دارد، ولی غُنجاپ ها و خیزابه ها و چکه ها، همه همان دریایند نه جدای از دریا…»
« خدا جدای از شما نیست. همانگونه که رقاص از رقصش، ساز از نغمه اش، و گل از بویش جدا نیست! خدا در همه جا هست پس چگونه می تواند در بت ها نباشد. پس او در یک بت سنگی نیز هست. اگر او در یک تکه سنگ پیش پا افتاده هست، چرا در یک سنگ کنده کاری شده بدست یک هنرمندِ چیره دست نباشد؟..»
«ابن عربی» یکی از بلند پایه ترین بینشوران این دبستان می گوید:
« عارف کسی است که هر معبودی را در هر چهره یی جلوه ی خدا بیند… با اینکه آن معبود گاه سنگ است و گاه درخت ، گاه جانور است و گاه آدمی و گاه ستاره است و گاه فرشته…»
«شیخ محمود شبستری» سخن پرداز نامدار سده ی هشتم کوچی در گلشن راز می گوید:
بُت اینجا مظهر عشق است و وحدت بُوَد زنار بستن عقد خدمت
چو کُفر و دین بُوَد قائم به هستی شود توحید عین بُت پرستی
مسلمان گر بدانستی که بُت چیست بدانستی که دین در بُت پرستی است
درون هر بُتی جانی است پنهان به زیر کفر ایمانی است پنهان
هم او کرد و هم او گفت و هم او بود نکو کرد و نکو گفت و نکو بود
یکی بین و یکی گوی و یکی دان بدین ختم آمد اصل و فرع ایمان
بیاد داشته باشیم که در اسلام، ابراهیم و محمد هر دو بت شکن بودند، هنگامی که شیخ محمود شبستری می گوید:
مسلمان گر بدانستی که بت چیست بدانستی که دین در بت پرستی است
درون هر بُتی جانی است پنهان به زیر کفر ایمانی است پنهان
با این سخن، هر دو بُت شکن(ابراهیم و محمد) را ره گم کردگانی می داند که نمی دانستند:
بر سر کوی یقین، کعبه و بتخانه، یکی است
دام زلف سیه و سُبحَه(1) سد دانه یکی است
هر زمان جلوه ی حُسن، ار چه ز رویی دگر است
باش یکدل به همه روی، که جانانه، یکی است
می و پیمانه، همه عکس رُخ ساقی بین
تا بدانی که می و ساقی و پیمانه یکی است
در ره کعبه، خطاب آمدم، از میخانه که کجا
می روی ای خواجه؟، همه خانه یکی است!
منِ دیوانه، نه تنها سر زلفت دارم که درین
سلسله، دیوانه و فرزانه یکی است
گر چه از سوختگان تو، یکی، سلمان است
لیکن ای شمع نه آخر همه پروانه یکی است؟
(سلمان ساوجی سنخسرای سده هشتم کوچی)
شمس الدین محمد لاهیجیِ نوربخشی ، نویسنده ی نامدار «گلشن راز» یکی دیگر از بینشوران ایرانی می نویسد:
« اگر مسلمان که قائل به توحید است و انکار بُت می نماید، بدانستی و آگاه شدی که فی الحقیقه بُت چیست و مظهر کیست و ظاهر به صورت بُت چه کسی است، بدانستی که البته دین حق در بُت پرستی است…»
تفرقه برخیزد و شرک و دویی وحدَّت است اندر وجود معنوی
مثنوی ما دکان وحدت است غیر واحد هر چه بینی آن بُت است
ما عدم هاییم و هستی ها نما تو وجود مطلق و هستی ی ما
(مولوی بلخی)
آنها که طلبکار خدایید، خدایید بیرون ز شما نیست، شمایید شمایید
چیزی که نکردید گُم از بهر چه جویید اندر طلب گم نشده بهر چرایید؟
اسمید و حروفید و کلامید و کتابید جبرییل امینید و رسولان سمایید
در خانه نشینید و مگردید به هر سوی زیرا که شما خانه و هم خانه خدایید
ذاتید و صفاتید، گهی عرش و گهی فرش در عین بقایید و مُنزّه ز فنایید
خواهید که ببینید رُخ اندر رخ معشوق زنگار ز یینه به صیقل بزدایید
(مولوی بلخی)
مولوی با گفتن این سخن که:
در خانه نشینید و مگردید به هر سوی زیرا که شما خانه و هم خانه خدایید
به روشنی «خدا» و « کعبه» و «آدمی» را سه نمودِ گوناگون از یک گوهر می شمارد، نا گفته پیداست که چنین برداشتی با آموزه های قران که آدمی را « مخلوق» و «بنده ی خدا»، و «خدا» را در فراسوی گیتی جستجو می کند از بیخ و بن نا سازگار است:
هر لحظه به شکلی بت عیّار بر آمد، دل بُرد و نهان شد
هر دم به لباس دگر آن یار بر آمد، گه پیر و جوان شد
حقّا که همو بود که می کرد شبانی، اندر ید بیضا
گه چوب شد و بر صفت مار برآمد، زان بحر کفان شد
این خداست که گاه در چهره ی یک گل سرخ دل را تا بلندای کوه مقدس فرا می برد، و گاه در پیکر کودکی بازیگوش، گُل را از شاخه می چیند!.. گاه «شیرین» می شود تا «فرهاد» بی دل را روانه ی کوه و بیابان کند، و گاه تیشه می شود در دست فرهاد تا تکه دیگری از خویشتن خود را که بیستون است بکند!.. گاه در دانه دانه های برف بر چکاد الوند می نشیند، تا آن بالا بلند عشق را از گزند خشکی دور بدارد، و گاه در زبانه های آسمان سای آتش، دیو سرما را می تاراند، و در آتشکده های مزدا پرستان، ستایشگران خود را به بهترین اندیشه و گفتار و کردار می آراید!.. گاه «شیوای نیک اختر» (2) می شود تا با سه چشم همیشه بیدار، آسمان و زمین را که پاره های تن اویند از پتیارگیهای اهریمن دور بدارد، و گاه در آوای دل انگیز پرستندگان، دل را از زیباییها سنگ و چوب بر می کَنَد تا در بیکرانگیها و جاودانگیها بپرواز در آورد.
گاه «کریشنای نی نواز»(3) می شود تا دل انگیز ترین نغمه های دلدادگی را برای دیگر ایزدانی که پرتوهای گوناگون از هستی خود اویند بنوازد، و گاه اشک می شود در چشم گهنگار پشیمان، تا دل را از آلودگیها بپیراید.
گاه رخش می شود تا رستم را از هفت خوان سختی ها برهاند، و گاه رستم می شود تا ایران را از تاخت و تاز افراسیابهای روزگار دور بدارد.
گاه سیاوش می شود تا با افشاندن جان، در گوش جهانیان بگوید: پیمانی را که بستی هرگز نباید بشکنی اگرچه آن پیمان با پتیارگان و دشمنان باشد… و گاه تیغ می شود در دست تور تا گلوی برادر را ببُرّد و تاریکترین لایه ی اندیشه و گفتار و کردار آدمی را بنمایش بگذارد.
گاه کاوه می شود و درفش کاویانی در برابر ستمبارگیهای ضحاک بر می افرازد، و گاه فریدون می شود تا تیغ از پهلوی ضحاک بردارد تا نشان دهد: آنکه جان را می آزارد ، جانان را می آزارد، و آنکه زیستمندی را می کُشد، هستی را می کشد.
گاه سگ می شود تا با عوعو گرگ ستیزش گله را از دهان گرک برهاند، و گاه گوسپند می شود تا ابراهیم بجای بریدن سر دردانه پسر، سر او را ببرد.
گاه سیمرغ می شود و رستمی از شکم رودابه برون می کشد، و گاه تیری می شود در کمان اسفندیار، و سیمرغ را می کُشد.
گاه آرش می شود تا با پرتاب تیر به نیروی جان، مرزهای ایران را تا فراسوی پندار بگستراند، و گاه رنگین کمان می شود تا نگارگران جهان را نگارگری بیاموزد!
محمود قیصری یکی دیگر از بیشنوران سده ی هشتم کوچی می گوید:
«… کسی که به خدا و نماد های خدایی آشنایی داشته باشد به خوبی می داند که هر دلدار به هر چهره که باشد همان خداست ، چه در پیکر چیزهای دیدنی و شناختی باشد مانند بت ها، و چه در پیکر باشندگانی که دیده نمی شوند مانند جن ها و ملائکه.
در راستای این جهان بینی بود که بایزید بستامی نغمه ی من خدایی سر داد و گفت: من خدایم:
«…کسی از او پرسید عرش چیست؟ گفت: من! گفت: کرسی چیست؟ گفت: من! و به همین گونه درباره لوح و قلم چون سئوال کرد پاسخ داد که: من!»
و «منصور حلاج» که خدا را درخود و خود را در خدا می دید به آن «خود» که خدا بود گفت:
من تو ام یا تو منی چند از دویی با توام من، یا تو من، یا من تویی
پانویس:
- سُبحَه: تسبیح
- شیوای نیک اختر: اله نابودکننده و هراس انگیز در آیین هندو
- کریشنای نی نواز: ایزد آذرخش و تندر، هشتیمن نماد ویشنو ( ایندرا) اله باستانی آریایی تباران