نگاهی به زندگینامه ی چند تن از دست اندر کاران موسیقی سنتی ایران

استاد مرتضا خان نی داوود آهنگساز نامدار

 «گرد آورنده مهندس همایون ابراهیمی »

یکی از دل نشین ترین گنجینه های فرهنگ ایران ، موسیقی ویژه ایست با دوازده و پیشینه ای از روزگارهخامنشی تا بامروز ، نوای دستگاه های شور، همایون، اصفهان، دشتی و …. چنان در تار و پود توده ی مردم در نوردیده که همه گیر شده و همگان را از خود بیخود میکند , نوای خوش بر خاسته از تار و نی ، پیر و جوان را یکسان بسرور می آورد ، چه پولداران و چه تنگ دستان , شنیدن نوای نی و آوای ساز , یک سان شادمانشان میکند ، نوازنده ، آنچه را در درون دارد در انگشتانش پیاده میکند تا بر سیمهای تار پیاده کند و آنچنان را آنچنانتر سازد یا بسخن پیر بلخ (مولوی)

خشک سیمی ، خشک چوبی ، خشک پوست !

از کجا می آید این آوای دوست !؟

یکی دیگر از ویژگیها در موسیقی سنتی ما ایرانیان بداهه نوازیست ، آواز دل انگیز تار یا نی ….از درون نوشته ی نت ها بیرون نمی ریزد ، نوازنده ، چشمها را می بندد و درون آشفته اش را ، از دل و جان بر خاسته به شنوندگانش پیش کش میکند و غوغا می آفریند , بسخن پیر شیرازمان (حافظ)

مطرب کجاست ، تا همه محصول زهد و علم       در کار بانگ بربط و آواز نی کنم

همخوانی میان موسیقی و سروده ها را در راستای زمان میشود دید , از رودکی گرفته تا خیام و فردوسی و سعدی و مولوی و حافظ و ……. در درون مانده هایشان ، بروشنی ، بازتاب زیبائیهای موسیقی ، شکوفا است … سعدی میفرماید :

بعد از عراق جائی خوش نایدم هوائی       مطرب بزن نوائی ، زان پرده ی عراق

یا مولانا :

خدایا مطربان را انگبین ده        برای ضرب ، دستی آهنین ده

یکی از بهترین نامک هائی که تا کنون در باره ی همخوانی میان موسیقی و سروده ها در فرهنگ شکوهمند پارسی نوشته شده ، بنام موسیقی شعر است که محمد رضا شفیعی کدکنی نوشته و از میزان گسترش سروده ها در پرداخت موسیقی سنتی ایران یاد می کند :

نامک موسیقی شعر از محمد رضا شفیعی کدکنی

موسیقی ایرانی ، در دوره قاجار ، گسترشی پیگیر در میان توده ی مردم داشت و دربار ناصری جایگاهی بود برای نوازندگان و هنرپردازان موسیقی :

نوازندگان زن در دوران قاجار

نوازندگان مرد در دوران قاجار

یکی از نامدار ترین نوازندگان تار ، حسینقلی خان بود که بسیاری از بزرگان نوازنده ی تار ، در دایره ی آموزش او به پیشرفتهای چشم گیری رسیدند که در میانشان میتوان از کلنل وزیری نام برد .

آقا حسین قلی (1851-1915 زایشی )

درویش خان ، از نامدار ترین نوازندگی تار(1251-1305 خورشیدی)

استاد علی نقی وزیری (کلنل وزیری) از نوازندگان چیره دست تار ( 1887 – 1979 زایشی)

استاد ابولحسن صبا از پایه گذاران آموزشگاه موسیقی سنتی در ایران (1902-1957 زایشی)

علی اکبر خان شهنازی (1897-1985 زایشی)

حسن کسائی از نی نوازان نامدار (1928-2012 زایشی)

مرتضا حنانه (1923 – 1989 زایشی )

جواد معروفی (1912-زایشی تا 1993)

پرویز یاحقی (1935-2007 زایشی)

ملوک ضرابی ( 1910-1999 زایشی)

از راست بچپ : منوچهر همایون پور-پرویز یاحقی – قمرالملوک وزیری-حسن کسائی

جلیل شهناز ( 1921 – 2013 زایشی)

فرهنگ شریف (1931-2016 زایشی)

علی اصغر بهاری نوازنده ی چیره دست کمانچه (1905 زایشی تا 1995)

نگاره یی از نوازندگان در دوران قاجار در ایران

نگاره ای کهنه از هنرمندان زن در نوازندگی و دست افشانی

نگاره ای از دوران صفوی که نموداری از هنر نمائی نوازندگان را در دربار نشان میدهد

قمر ملوک وزیری از نخستین خوانندگان زن در ایران ( 1905 – 1959 زایشی )

استاد مرتضا خان نی داوود ( 1279 – 1369 خورشیدی)

مرتضا نی داوود در سال 1279 خورشیدی در اصفهان زاده شد

در سه سالگی همراه خانواده بتهران آمدند ، پدرش بالا خان ، به نواختن تار و تنبک آشنائی داشت و مرتضا را در کودکی برای آموزش به نزد استاد آقا حسین قلی خان فرستاد و سپس دو سال و نیم شاگرد رمضان ذولفقاری از نوازندگان تار بود ، در آن دوران ، درویش خان از برگزیدگان و بهترین نوازندگان تار بود و مرتضا ، برای ادامه ی آموزش تار ، وارد دایره ی دانش آموزان درویش خان شد و ردیف موسیقی را از او آموخت ، پس از سه سال آموزش در نزد درویش خان ، توانست به نشان تبر زین طلائی دست یابد که به بهترین شاگردان آموزگاه داده میشد ، در سال 1304 خورشیدی نخستین آموزگاه تار را در تهران گشود و نام آن آموز گاه را درویش خان نهاد و در آن جا بود که یکی از بزرگترین هنرمندان آواز در ایران شناخته شد ، قمر الملوک وزیری ، با گشایش رادیو ایران ( چهارم اردیبهشت 1319 خورشیدی با نام رادیو تهران ) هنرمندان دیگری نیز به مردم شناسانده شدند مانند : رضا محجوبی ، علی اکبر شهنازی ، موسی معروفی ، غلامحسین بنان ، روح انگیز ، ملوک ضرابی ، ادیب خوانساری ، جواد بدیع زاده ، حبیب سماعی .

یکی از شاهکارهای جاودانه ی مرتضا خان نی داوود آهنگی است که برای سروده ی مرغ سحر (از ملک الشعرای بهار ) ساخت که برای نخستین بار با سدای قمر ملوک وزیری خوانده شد :

از راست ، محمد تقی بهار (ملک الشعرا) 1886-1951 زایشی و مرتضا خان نی داوود

سروده ی مرغ سحر

در سال 1348 خورشیدی ، آغاز به نت نگاری و آوا بر داری های (ضبط) گسترده نمود از دستگاه ها (در 300 گوشه که در درون موسیقی سنتی هست) ، از این گنجینه سه شماره ساخته شد که یکی را به رادیو ایران ، یکی بدانشگاه عبری یروشلائیم داده شد که در موزه ی مردمی کشور ایسرائل نگهداری میشود و یکی را نزد خود نگهداشت ، مرتضا خان در سال 1348 خورشیدی ، در خیابان منوچهری تهران ، یک فروشگاه نیازمندیهای خانگی داشت که پس از سی سال آنرا بر چید و دو سال پیش از دگرگونی در ایران و آمدن آخوند ها ، بکشور آمریکا کوچ کرد و تا پایان زندگی در شهر سانفرانسیسکو زیست و در آن شهر نیز در گذشت (دو مرداد سال 1369 در 90 سالگی ) او از باورمندان کیش یهود بود

آرامگاه مرتضا نی داود در سانفرانسیسکو